نوع مقاله : علمی
نویسندگان
1 عضو هیات علمی گروه برنامه ریزی اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
2 عضو هیات علمی گروه رفاه اجتماعی دانشگاه علوم بهزیستی و بهزیستی
3 عضو گروه رفاه اجتماعی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی
چکیده
تراکم 35 درصدی جمعیت کشور در گستره سنی 29-15 سال به عنوان جمعیت فعال جامعه یک مزیت نسبی است، اما چنانچه از این فرصت و مزیت به درستی استفاده نشود فرصت ها به تهدیدات جدی تبدیل خواهد شد. بنابراین، سیاستگذاری و برنامه ریزی برای این بخش از جمعیت از مهمترین اولویت ها محسوب می شود. در این میان، سرمایه اجتماعی در کنار دیگر سرمایه ها فرایند پیش بینی شده در برنامه ها را تسهیل و امکان تحقق اهداف را فراهم می سازد.
به منظور سنجش سرمایه اجتماعی جوانان مقیاس چند بعدی ساخته شده و در میان 4500 نفر از افراد 29-15 سال ساکن در استان های کشور به اجرا در آمده است. نوع تحقیق پیمایش، تکنیک گردآوری اطلاعات پرسشنامه بوده است.
یافته ها نشان دهنده ضعف سرمایه اجتماعی در میان جوانان به ویژه در بعد روابط انجمنی و اعتماد به نا آشنایان و مسئولان است. تأثیر ویژگی های فردی و اجتماعی بر سرمایه اجتماعی جوانان هم معنادار بوده است. با توجه به معناداری و روابط وغلبه سرمایه اجتماعی سنتی در میان جوانان، بهبود محیط اجتماعی، تقویت نهادهای مدنی، اصلاح بینش ها، نگرش ها و کنشهای افراد ضروری به نظر می رسد.
کلیدواژهها
طرح مسأله:
بر اساس گزارش ملی «بررسی وضعیت جمعیت جوانان»، کشور ایران در میان 207 کشور جهان از نظر تعداد جمعیت در رتبه 16 و از نظر وسعت در رتبه 17 واقع شده است. قرار گرفتن تراکم 35 درصدی جمعیت – رقمی در حدود 64 درصد جمعیت کل کشور – در گستره سنی 29 – 15 سال به عنوان جمعیت فعال دارای مزیت نسبی است، اما چنانچه از این فرصت و مزیت به درستی استفاده نشود به دلیل رشد فزاینده درخواستهای جوانان، فرصتها به تهدید تبدیل خواهد شد که گذار از آن با آسیبها و خطرات بسیار توأم است. بر همین اساس، سیاستگذاری و برنامهریزی برای این بخش از جمعیت از مهمترین اولویتهای کشور محسوب میشود.
طبق ماده 112 برنامه چهارم توسعه دولت مکلف شده برای تقویت جایگاه جوانان در جامعه، برنامه ساماندهی امور جوانان را تهیه کند. در این برنامه به تمام مسایل و مشکلات مادی (اشتغال، مسکن، ازدواج، آسیبهای اجتماعی، رفاه و ...) و معنوی (اصلاح نگرش عمومی، اصلاح فرهنگ جامعه، ارتقای فکری و علمی جامعه و ...) توجه شده و برای رفع آنها پیشبینیهایی به عمل آمده که با استفاده از ظرفیت دستگاههای اجرایی، سازمانهای غیردولتی، اصلاح ساختار اداری کشور و اعمال مدیریت راهبردی حاصل میشود. نکته قابل تأمل آن است که «سرمایه اجتماعی جوانان» در کنار سرمایههای فیزیکی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و انسانی میتواند فرایند پیشبینی شده در برنامه را تسهیل و امکان تحقق اهداف را فراهم آورد. از اینرو، شناخت کمیت و کیفیت این نوع سرمایه اجتماعی و تلاش در جهت تقویت آن میتواند به عنوان یک استراتژی مهم و اساسی مورد توجه قرار گیرد.
منظور از سرمایه اجتماعی به عنوان موضوع اصلی مقاله «شبکهای از روابط و پیوندهای مبتنی بر اعتماد اجتماعی بین فردی و بین گروهی و تعاملات افراد با گروهها، سازمانها و نهادهای اجتماعی است که قرین همبستگی و انسجام اجتماعی و برخورداری افراد و گروهها از حمایت اجتماعی و انرژی لازم برای تسهیل کنشها در جهت تحقق اهداف فردی و جمعی میباشد»(موسوی،1385). برخی پژوهشگران به روند فرسایشی سرمایه اجتماعی موجود برای جوانان طی چند دهه اخیر هم در درون و هم بیرون از خانواده اشاره کردهاند که توأم با رشد فردگرایی و تقدم مصالح فردی بر جمعی بوده است (شارعپور، 1380: 109). این مسأله معرف پیدایش گسلها و گسستهای اجتماعی و منبع اصلی زایش و افزایش انواع مسایل و آسیبهای اجتماعی خواهد بود.
البته بایستی توجه داشت، سرمایه اجتماعی مفهومی پویا بوده و فراتر از روابط ساده علت و معلولی یا سرمایهگذاری و سود است و ضرورتی دال بر سنجش تنوع و تفاوت در آن وجود دارد. مثلاً برخی افراد و گروهها فعال و مشارکت جو هستند و دیگران نیستند. این تفاوتها باید بهتر سنجیده شوند تا بصیرتهایی راجع به چرایی وقوع آنها و چگونگی طرح مسایل مرتبط به دست آید (کاوایه، 2004). بنابراین، میتوان اذعان داشت که سنجش سرمایه اجتماعی فیالنفسه عملی معطوف به ساخت سرمایه اجتماعی بوده و میتواند به اعضای اجتماع برای بازاندیشی مسائل محلی کمک کند تا تصمیمهای بهتری برای برنامهریزی بگیرند و انسجام اجتماعی بیشتر ایجاد کنند. همچنین، سنجش سرمایه اجتماعی میتواند بخشی از یک فرایند تغییر فرهنگی برای ورود این پدیده در برنامههای حکومت و بخش خصوصی باشد. علاوه بر آن، حمایت سیاسی برای سرمایهگذاری در سرمایه اجتماعی را سبب خواهد شد تا مبنایی منسجم برای تصمیمگیری و برنامهریزی گردد. از سوی دیگر هم سنجش سرمایه اجتماعی، رهیافت متفاوتی را برای سنجههای معمول کنش فراهم میسازد تا اعضای جامعه از تغییرات اجتماع خود آگاه شوند.
به این ترتیب، پرسش آغازین مورد توجه در این مقاله با استناد به پژوهش انجام یافته ناظر به این است که وضعیت موجود سرمایه اجتماعی جوانان در ایران چگونه است و چرا؟ برخی صاحبنظران معتقدند مفهومسازی و اندازهگیری سرمایه اجتماعی در میان جوانان به دلایلی از مفهومسازی و اندازهگیری آن در میان جمعیت متفاوت است. از نظر مفهومی، تحقیقات موجود در مورد جوانان، آنان را در کل خریداران سرمایه اجتماعی میدانند تا تولید کنندگان (مورو،2002). بنابر این، سنجش سرمایه اجتماعی جوانان در ایران از ضرورت و اهمیت علمی و کاربردی قابل توجهی برخوردار خواهد شد. شکاف میان فهم تئوریک سرمایه اجتماعی و طرق اندازهگیری آن در هر یک از کارهای تجربی انجام یافته، به ملغمهای از مشکلات انجامیده (پاکستون،1999؛ پورتز،1998؛استون،2001؛استون وهیوز،2000) که سنجش آن را با پیچیدگی بیشتر به ویژه برای جوانان مواجه ساخته است.
با توجه به ضرورتهای متعدد زمینه تدوین و تصویب ماده 98 قانون برنامه چهارم توسعه در سال 1383 فراهم شده است. مطابق با آن دولت مکلف به انجام اقداماتی در زمینه تهیه سازوکارهای سنجش و ارزیابی سرمایه اجتماعی کشور، ارائه گزارشهای سالانه و تصویب سازوکارهای اجرایی لازم جهت افزایش سرمایه اجتماعی گردیده است. این نوشتار با استناد به یافتههای پژوهشی، تلاش دارد تا ضمن بررسی سازوکارهای سنجش سرمایه اجتماعی، تصویر نسبتاً جامع از وضعیت سرمایه اجتماعی جوانان در ایران ارائه دهد.
رهیافت های نظری
موضوع سرمایه اجتماعی در حوزههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در بعد نظری و تجربی مورد توجه صاحبنظران و پژوهشگران قرار گرفته است، با این وجود همچنان با ابهامات و حتی نوعی آشفتگی و بینظمی در مجموعه یافتهها روبرو است. بر همین اساس، به منظور دستیابی به چارچوب مفهومی جامع مروری بر دیدگاههای نظری و منابع تجربی و تحلیل یافتههای آنان ضروری به نظر میرسد.
در آثار و اندیشههای بسیاری از صاحبنظران کلاسیک به مضامینی از سرمایه اجتماعی توجه شده از جمله می توان به جان دیویی، تورستین وبلن اشاره کرد، اما در عرصه جامعهشناسی این مضامین با تاکید بر برخی عناصر تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی بیش از همه وامدار کارل مارکس، امیل دورکیم، جورج زیمل و ماکس وبر است. کارل مارکس با زیر بنا قرار دادن شرایط مادی تولید به شکلگیری روابط اجتماعی برخاسته از آن اشاره کرده و روابط را در قالب طبقات اجتماعی و مبارزات انقلابی مطرح نموده است.یعنی شرایط مادی تولید از جمله نیروهای مولد و روابط تولیدی را در شکل گیری روابط و تعاملات اجتماعی مؤثر دانسته است (مارکس،1973). دورکیم نیز در بعد ساختاری بر محوریت اجتماع برای ایجاد سرمایه اجتماعی و انواع آن تأکید کرده و با گونههای همبستگی اجتماعی مکانیکی و ارگانیکی درصدد تحلیل روابط اجتماعی بر آمده است. دورکیم با معرفی جنبه هایی از قراردادهای اجتماعی به ارتباطات و روابط انسانی می پردازد که پیش شرط شکل گیری و دوام کنش های متقابل، شبکه ها و گروههای اجتماعی اند (دورکیم، 1359).
جورج زیمل با مباحث مبادله و شکلگیری تعاملات اجتماعی در اجتماعات کوچک و بزرگ از سرمایه اجتماعی و به ویژه بعد شبکه روابط اجتماعی سخن به میان آورده است (زیمل، 1372). این نگاه، در نظریه مبادله هومنز، در قالب رفتارهای مبادلهای و مبتنی بر سودمندی متقابل مطرح شده است. ماکس وبر جامعهشناس آلمانی در روابط و تعاملات اجتماعی به جنبههای فردی پرداخته و در قالب کنش اجتماعی بر عناصری چون تکلیف، احساس تعهد، عقلانیت و ... تأکید نموده است (وبر، 1373).
با مروری بر آثار صاحبنظران کلاسیک آشکار میشود که در تعداد بسیاری از آنها در حوزه جامعهشناسی و غیر جامعهشناسی اگر چه به طور مستقیم به مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخته نشده، اما مضامینی ازاین مفهوم وجود داشته که مبنایی برای شکلگیری دیدگاهها و نظریههای نوین بوده است. به گونهای که بسیاری از ابعاد و مؤلفههای تشکیل دهنده مفهوم سرمایه اجتماعی در آثار و منابع جدید از آن نظرات مستفاد شده است.
تالکوت پارسونز در بیان خرده نظام اجتماع معتقد است، انسان ها وقتی به صورت جمعی در نظر گرفته شوند، هم دارای کنش های همخوان با دیگران هستند و هم کنش هایی علیه دیگران دارند. این کنش ها بر پایه انتظارات اجتماعی انجام می شود. زمانی که انتظارات متقابل پایدار و به حد کافی مشخص اند، می توان آن ها را معیارها، استاندارد با ستانده ها نامید. در عین حال هر انسانی انتظار دارد که دیگران نیز نسبت به او واکنش نشان دهند. این واکنش های مورد انتظار را قیودات،نام می دهند. در اجتماع به عنوان حوزه تعاملات اجتماعی احساسات، تعهدات، وفاداری ها و همبستگی اجتماعی رشد می کند. تفاوت میان اجتماعات را می توان در قالب متغیرهای ا لگویی نیز مورد توجه قرار داد که در کنار معیار ها نوع خاصی از سرمایه اجتماعی و عناصر تشکیل دهنده آن را بارور می سازد. بنا براین در اجتماعات سنتی نوع سنتی سرمایه اجتماعی و در اجتماعات مدرن نوع جدید آن شکوفا می شود.(بارسونز، 1966)
آنتونی گیدنز افزون بر ابعاد جامعه شناختی، ضمن اشاره به برخی ویژگی های روانشناختی اعتماد تفاوت میان منابع اعتماد ساز در جوامع سنتی و صنعتی را تشریح می کند. وی زمینه های عمده اعتماد سازی در نظام سنتی را در بسترهای: نظام خویشاوندی، اجتماع محلی، و سنت می بیند. در حالی که از دیدگاه گیدنز در نظام مدرن، منابع اعتماد ساز سنتی جای خود را به نظام های انتزاعی می دهد. اعتماد انتزاعی در بر گیرنده آگاهی از خاطره فرد مورد اعتماد است. لذا در حالی که کنشگر می تواند به راحتی در مورد میزان ارزش اعتماد به افراد خاص قضاوت کند، بر اساس اطلاعات مربوط به تاریخچه آن فرد، انگیزه ها و شایستگی های او نیز می تواند درباره میزان اعتماد نسبت به نظام های انتزاعی نظیر نهادها نیز دارای باورهایی باشد. از این فرایند می توان با سطح نهادی اعتماد نام برد. این همان چیزی است که گیدنز آن را ایده اعتماد به نظام های تخصصی می نامد.این اعتماد مبنای شکل گیری و تسهیل کنش های اجتماعی خواهد بود که در جوامع سنتی و مدرن به گونه های متفاوت نمایان خواهد شد.(گیدنز،1992و 1998)
جیمز کلمن با توجه به تفاوت سرمایه اجتماعی از دیگر انواع سرمایه ها ی اقتصادی ،فیزیکی و انسانی به مقایسه این سرمایه ها میپردازد و بر خصلت ناملموس بودن سرمایه اجتماعی نسبت به دیگر اشکال سرمایه تاکید می ورزد. او معتقد است در حالی که سرمایه اقتصادی در حساب های بانکی و سرمایه انسانی در ذهن اشخاص جای دارند، سرمایه اجتماعی در ساختار روابط آن ها مستتر است.از دید کلمن سرمایه فیزیکی با ایجاد تغییرات در مواد برای شکل دادن به ابزارهایی که تولید را تسهیل می کنند به وجود می آید ،در حالی که سرمایه انسانی با تغییر افراد برای دادن مهارت ها و توانایی ها به آن ها پدید می آید و شیوه تولید و قدرت افراد را بالا می برد. سرمایه اجتماعی نیز هنگامی به وجود می آید که روابط افراد به شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل می کند.بنابراین، سرمایه فیزیکی کاملاً محسوس بوده و در ماده تجسم می یابد. سرمایه انسانی که در دانش و مهارت ها تجسم می یابد ،کمتر محسوس بوده و سرمایه اجتماعی که در روابط بین افراد مجسم می شود حتی از این نیز کمتر محسوس است.(کلمن، 1990و1377:465)
بوردیو علاوه بر تمایز سرمایه اجتماعی از دیگر سرمایه ها ،در تعریف این مفهوم بر پیوندهای اجماعی و عضویت کنشگران در گروه ها و شبکه های اجتماعی تاکید دارد. به نظر او سرمایه اجتماعی "مجموع منابع بالفعل و یا بالقوه ای را در بر می گیرد که به مالکیت یک شبکه پایدار متصل است" (بوردیو،248:1986). شبکه ای که هر یک از اعضای خود را از پشتیبانی سرمایه اجتماعی برخوردار می کند و آنان را مستحق "اعتبار" می سازد. بدین سان حجم سرمایه اجتماعی مورد تملک یک فرد به اندازه شبکه پیوندهایی بستگی دارد که او می تواند به طرزی موثر بسیج کند، مضافاً وابسته به حجم سرمایه (اقتصادی، فرهنگی، یا نمادین) در تصرف کسانی که وی با آنان مرتبط است(به نقل از تاجبخش،148:1384). وجود شبکه ای از پیوندها موهبتی طبیعی و یا حتی اجتماعی نیست که یکبار برای همیشه به وسیله فلان عمل نهادینه کردن تشکیل شده باشد، بلکه این شبکه محصول تلاشی پایان ناپذیر برای نهادینه کردن است، که آداب نهادی اش، تشنه لحظاتی اساسی است که در تولید و باز تولید روابط و سودمندی که قادر به تامین منافع مادی یا نمادین هستند، ضرورت دارند. به بیان دیگر ، این شبکه محصول راهبردهای سرمایه گذاری فردی یا جمعی،آگاهانه یا ناآگاهانه،به قصد نهاد یا باز تولید روابط اجتماعی است که در کوتاه مدت یا دراز مدت مستقیماً قابلیت استفاده دارند.برای نمونه می توان به شکل گیری انواع سرمایه ها و روابط اشاره کرد. (بوردیو،1986و تاجبخش،149:1384)
رابرت پاتنام هم همانند کلمن و بوردیو سرمایه اجتماعی را از دیگر انواع سرمایهها متمایز میکند از آن به عنوان سازمانی اجتماعی متشکل از شبکه روابط و کنش های آگاهانه و اعتماد اجتماعی یاد میکند که با تسهیل و همسوسازی کنشها در ارتقاء کارایی سازمان و توسعه اقتصادی مؤثر واقع میشود (پاتنام، 1380: 285). بنابراین انواع سازمانها یا انواع سرمایههای اجتماعی نظیر سرمایه اجتماعی درون گروهی یا بین گروهی مطرح است که نوع و کم و کیف هر یک از آنها تابع عوامل عدیدهای چون فرایند اجتماعی شدن، آموزشهای مدنی، تحولات فنی و ارتباطی و نوع سرگرمیهای افراد و غیره است. پاتنام پیشرفت فناوریهای نوین ارتباطی و ایجاد سرگرمیهای جدید را موجب کاهش سرمایه اجتماعی و افزایش آسیبهای اجتماعی میداند (پاتنام،2000؛2002).
فوکویاما در مباحث خود بر عوامل موثر بر ذخیره سرمایه اجتماعی در یک جامعه می پردازد و معتقد است که عوامل، نه بر همبستگی گروهی، بلکه به شیوه برقراری ارتباط آن ها با افراد خارج از گروه خود مربوط می شود. پیوندهای مستحکم اخلاقی در داخل یک گروه، در بعضی از موارد باعث کاهش میزان اعتماد اعضای آن گروه با افراد خارج از گروه و کاهش همکاری مؤثر با آن ها می گردد. در بدترین شکل، این گروه ها ممکن است بی اعتمادی و عدم تسامح یا حتی نفرت و خشونت نسبت به افراد خارج از خود را پرورش دهند. سازمان های جنایی از قبیل مافیا از این جمله اند. بنابراین پیوندهای درون گروهی،می تواند روابط برون گروهی ایجاد کند که فوکویاما آن را "شعاع بی اعتمادی" یا نامیده،هر قدر مقدار آن بیشتر باشد، آن گروه موانع بیشتری را نسبت به جامعه خود به وجود می آورد. بر حسب تغییرات آن میتوان میزان سرمایه اجتماعی را برآوردکرد. فوکویاما به غیر از دولت، دو عامل اجتماعی تأثیرگذار دیگر بر سرمایه اجتماعی را ذکر کرد،اولین منبع، مذهب است .مذهب،کماکان یکی از مهمترین منابع فرهنگ بوده و به احتما ل قوی،در آینده هم خواهد بود.اما در عین حال با فرقه گرایی میتواند تاثیر خاص بر ذخیره سرمایه اجتماعی داشته باشد. عامل دوم تأثیرگذار بر سرمایه اجتماعی در جوامع در حال توسعه،جهانی شدن است. جهانی شدن،نه تنها سرمایه، که فرهنگ و ایده هایی را هم به ارمغان خواهد آورد. جهانی شدن به طرقی به فرهنگ های بومی ضربه می زند و سنت های دیرپا را تهدید می کند. اما در عین حال،ایده ها، عادات و اقداماتی از استانداردهای فعالیت مدیریتی گرفته تا فعالیت های سازمان های غیر دولتی را نیز به همراه دارد. جهانی شدن، فقط بهره مندی بانکداران سرمایه گذار از مزایای ارتباطات جهانی و انقلاب ارتباطات، نیست،بلکه اکنون،همه فعالان جهانی، از زیست محیطی ها گرفته تا سازمان دهندگان تشکیلات کارگری،می توانند در سطح فراملی، در عرصه بسیار وسیعتری نسبت به قبل، عمل کنند. (فوکویاما،1999)
کلاوس افه با توجه به ابعاد سرمایه اجتماعی آن را در بر گیرنده روابط انجمنی، اطمینان به نهادها و اعتماد بین اشخاص و اقوام و خیرخواهی میداند. عوامل تاریخی، فرهنگی ـ سیاسی و اقتصادی را در کم و کیف سرمایه اجتماعی موثر دانسته و خود سرمایه اجتماعی را به عنوان یکی از عوامل کارایی و توسعه اقتصادی، نظم و صلح جهانی، احساس امنیت و توسعه معرفی میکند (تاجبخش، 1384: 16) او هم نظیر برخی دیگر از صاحبنظران به مسأله کاهش سرمایه اجتماعی در کشورهای صنعتی از جمله در کشور آلمان اشاره میکند (اوفه و فوچز،1998 به نقل از عبداللهی و دیگران،1386 : 204-203).
نتایج حاصل از مرور دیدگاه ها و نظریه ها نشان می دهد در دوران کلاسیک مضمون سرمایه اجتماعی در قالب برخی عناصر و مولفه ها مورد توجه صاحبنظران قرار گرفته است. اما در دیدگاه های معاصر، سرمایه اجتماعی به مثابه پدیده ای چند بعدی و در درون گروهها یا میان گروهها مطرح شده است. در بررسی سرمایه اجتماعی تأکید اندیشمندان متفاوت بوده، برخی سرمایه اجتماعی را برای فرد تشریح کرده اند، برخی همانند پاتنام به اجتماع محلی اندیشیده و گروهی چون کلمن هم به تحلیل رابطه فرد و جمع دست یازیده اند. همچنین، برخی بر شبکه ها متمرکز شده، گروه و ساختار اجتماعی را نقطه ورود به بحث قرار داده و دیگران هم هنجارها را مورد تأکید قرار داده اند.
در این دیدگاه ها، نوع و میزان سرمایه اجتماعی به شدت متأثر از متن و شرایط اجتماعی است. اجتماعات متفاوت فرصت های گوناگون را به شکلی نا برابر در اختیار افراد و گروهها قرار می دهند. افزون بر آن با معیارها و قیود خود نوع روابط را تعیین و حیطه عمل کنشگر را تعریف می کنند. اما در هر شرایطی، روابط مناسب میان افراد و گروهها نوعی دارایی به حساب می آید که می توان در خصوص تراکم، گستره و اندازه آن سخن به میان آورد. به این ترتیب، مفهوم سرمایه اجتماعی در روند تحول خود دارای مبانی نظری و روش شناسی قابل توجهی بوده که مبنای بسیاری از تحقیقات تجربی قرار گرفته است.
تحقیقات تجربی
در سالهای اخیر سنجش سرمایه اجتماعی در سطوح بینالمللی، منطقهای و ملی و در بخشها و اجتماعات مختلف انجام شده است. از آن جمله میتوان به مطالعات بانک جهانی به منظور کاهش فقر و توسعه پایدار در کشورهای در حال توسعه و نظرسنجی ارزشهای جهانی اشاره کرد. در کشورهای مختلف هم در سطح ملی پژوهشهایی صورت گرفته است. در انگلستان دولت با هدف ایجاد سرمایه اجتماعی در میان کودکان و نوجوانان به منظور پیشگیری از فقر و جرائم تحقیقات گسترده ای را به انجام رسانیده است (کاتان،2002؛ آرمسترانگ،2002) پیمایش عمومی خانوادهها پنج بعد از سرمایه اجتماعی شامل رفتارهای دوستانه با همسایگان، مشارکت مدنی، شبکههای اجتماعی، حمایت اجتماعی و ادراک افراد از محیط زندگی محلیشان را میان دو گروه 24-16 سال و 25 سال و بیشتر مقایسه کرده که حاوی تفاوتهایی بین دو گروه سنی است.
در امریکا نیز پس از مطالعات پاتنام 1990، جاکوب 1961، پاکستون 1999 و پورتز 1998 و کلمن 1994، نظرسنجیهای متعدد انجام شده است. در کانادا نیز همچون بسیاری از کشورها به نقش سرمایه اجتماعی در تعیین وضعیت بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی توجه شده است. نوریس با مروری بر پیمایشهای دولتی و غیردولتی، سرمایه اجتماعی را بر اساس پنج مقوله اصلی مشارکت اجتماعی، اشتغال و تعهد اجتماعی؛ سطح توانمندی؛ درک اجتماع؛ شبکههای اجتماعی، حمایت اجتماعی و تعامل اجتماعی و اعتماد، رابطه متقابل و انسجام اجتماعی بررسی کردهاند (نوریس،2003)
مطالعه اوزبرن در باره سرمایه اجتماعی جوانان روستایی در استرالیا از اهمیت خاصی برخوردار است. نتایج مطالعه چهار بخش ظرفیتساز سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، عاملیت اجتماعی، قدرت تحمل تفاوتها و ارزش زندگی و چهار عرصه رشد سرمایه اجتماعی مشتمل بر روابط اجتماعی، روابط همسایگی، روابط خانواده و دوستان و روابط شغلی را شناسایی کرده است (اوزبرن،2003). در استرالیا مطالعات مهم دیگر در زمینه سرمایه اجتماعی انجام شده است (نگاه کنید به اونیکس و بولمن،1997؛ استون و هیوز،2002) عوامل تعیین کننده سرمایه اجتماعی در مطالعات یونان عبارتند از: مباهات ملی و هویت، ارتباطات ، اعتماد به نهادها درستکاری و فساد و فعالیت سیاسی(نوریس،2001). در دیگر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نظیر هند، تایوان، اندونزی، اوگاندا و ... هم مطالعاتی انجام شده است.
در ایران هم طی سالهای اخیر موضوع سرمایه اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. در مطالعه تاجبخش و دیگران (1382) سه مؤلفه اصلی سرمایه اجتماعی آگاهی، اعتماد و مشارکت استفاده شده و در بررسی دیگری، تأثیر سرمایه اجتماعی بر کارایی شوراهای محلی در استان فارس مورد سنجش قرار گرفته است. بررسی تجربی سرمایه اجتماعی جوانان در مازندران نشان میدهد، دو نوع گروه و سازمان مدنی در قلمرو خصوصی، اخلاق فردی، ورزش و اوقات فراغت و قلمرو سیاسی و اقتصادی از هم تفکیک شده که درصد قابل توجهی از جوانان عضو نوع اول بوده و سرمایه اجتماعی آنان از نوع پیوند دهنده[1] است. سطح بالای این نوع در کنار کمبود سرمایه اجتماعی متصل کننده[2] ، تبیین کننده سطح پایین اعتماد اجتماعی در نمونه فرض شده است (شارع پور،1383).
در پژوهش دیگری به مسأله سرمایه اجتماعی و رفتارهای داوطلبانه جوانان پرداخته شده و در آن کیفیت و شدت سرمایه اجتماعی نقش تعیین کنندهای در مرزبندی بین عرصههای خصوصی و عمومی و رفتار شهروندی داشته است (ذکایی، 1382). در مطالعه ای مشابه، در حالی که بعد هنجاری سرمایه اجتماعی گرایشهای داوطلبانه را تقویت میکند، بعد ساختاری سرمایه اجتماعی بروز این رفتارها را تسهیل مینماید (روشنفکر، 1385).
عملکرد تحصیلی ملاحسنی (1381) سرمایه اجتماعی را در ارتباط با نوع دینداری دانشآموزان، موسوی خامنه (1383) سرمایه اجتماعی و سلوک اجتماعی، مرجایی (1383) سرمایه اجتماعی را در بین دانشجویان مورد بررسی قرار دادهاند. در پژوهشهای دیگر، سرمایه اجتماعی و ارتباط آن با موضوعها و مسایل دیگر مطرح شده است (فیروزآبادی، 1384؛ طاهری، 1382؛ برهان، 1383؛ خیرالهپور، 1383؛ اکبری، 1383؛ فاتحی، 1383).
نتایج بررسی پژوهشها نشان دهنده آن است که سرمایه اجتماعی به گونههای متفاوتی مورد سنجش قرار گرفته و مؤلفه ها و شاخص های متعددی برای آن تعریف شده است. همچنین،نسبت کمی از مطالعات مربوط به جوانان بوده است. عدم امکان مقایسه نتایج با یکدیگر به دلیل تفاوت ابزار اندازه گیری و جامعه آماری متفاوت نکته قابل تأملی است که می توان به آن اشاره کرد.
چارچوب نظری
در این نوشتار با اتخاذ رویکردی تلفیقی ، سرمایه اجتماعی جوانان به عنوان مفهومی پیچیده و چند بعدی در ابعاد عینی و ذهنی در نظر گرفته شده که مشتمل بر روابط انجمنی ، پیوندها و اعتماد فردی، هنجارها و اعتماد اجتماعی، همبستگی و انسجام اجتماعی و حمایت اجتماعی است. بین مؤلفهها وابعاد سرمایه اجتماعی ارتباط متقابل و همبستگی ارگانیک برقرار است، به طوری که در تعامل با هم به عنوان یک مجموعه مرتبط کلیت واحدی را پدید میآورند که سرمایه اجتماعی نام دارد.
مطابق با دیدگاه ها و نظریه ها، سرمایه اجتماعی با مضمون فوق تابعی از مجموعه به هم پیوستهای از شرایط و عوامل سطوح خرد، میانی و کلان است که هر دسته از آنها در فرایند شکلگیری و تغییرات سرمایه اجتماعی سهمی دارد. ترکیب متغیرهای مذکور که در قالب مدل فرضی آمده، نشان دهنده آن است که سرمایه اجتماعی جوانان در ایران تابع عواملی در سطح کلان شامل محیط (شهر، روستا، فاصله منازل مسکونی)،در سطح میانی شامل نهادهای غیر رسمی(خانواده و قومیت) و رسمی(رسانه ها)،و در سطح خرد در بر گیرنده ویژگی های کنشگران درابعاد عینی اجتماعی(پایگاه اجتماعی و ...)،زیستی روانی(جنس و...)،ذهنی شخصیتی
(باورها،ارزشها،نگرشهاوکنش ها است.متغیرها بر گرفته ازمنابع نظری و تجربی متعددی است که در پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است.
روششناسی
- تعریف نظری و عملیاتی متغیرها
در منابع نظری و تجربی تعاریف متعددی از مفهوم سرمایه اجتماعی ارائه شده که بر اساس هدف پژوهش، از طبقهبندی آنها چند نکته به دست میآید: سرمایه اجتماعی به عنوان فرایند اجتماعی در بر گیرنده ساختار، شبکههای اجتماعی، نهادها و سازمانهای داوطلبانه، جامعه مدنی، اجتماع محلی، طبقه اجتماعی، واحد همسایگی و ... ؛ سرمایه اجتماعی به عنوان مقولههای نظم بخش شامل ارزشها، هنجارهای غیررسمی، کنترل اجتماعی، قانون و انتظارات اجتماعی؛ محملهای مشخص بالقوه حاوی سرمایه اجتماعی نظیر دوستی، همسایگی، آشنایی، همکاری، عضویت و ... ؛ پیششرطهای ضروری برای وقوع سرمایه اجتماعی شامل روابط کنشهای اجتماعی، مبادله اجتماعی، مشارکت، اعتماد، مدارا، منابع دسترسی و ...؛ نتایج و پیامدهای سرمایه اجتماعی شامل کارایی، توسعه اقتصادی، همبستگی و ...؛ موانع و زیانهای سرمایه اجتماعی نظیر تبعیض، نابرابری و هزینه اجتماعی. این دستهبندی نشان میدهد سرمایه اجتماعی به طور عام به هنجارهای اعتماد و روابط متقابل اشاره دارد که درون شبکههای اجتماعی رخ میدهد و به نتایج و پیامدهای مثبت و در مواردی منفی منجر میگردد (پیران و دیگران، 1385).
در این نوشتار بر مبنای چارچوب نظری به دست آمده از مرور دیدگاههای نظری و منابع تجربی موجود، مفهوم پیچیده و چند وجهی سرمایه اجتماعی براساس صفات اصلی خود متمایز از عوامل و پیامدهایش به شرح زیر تعریف شده است:
«سرمایه اجتماعی آن نوع شبکهای از روابط و پیوندهای مبتنی بر اعتماد اجتماعی بین فردی و بین گروهی و تعاملات افراد با نهادها، سازمانها و گروههای اجتماعی است که قرین همبستگی و انسجام اجتماعی و برخورداری افراد و گروهها از حمایت و انرژی لازم برای تسهیل کنشها در جهت تحقق اهداف فردی و جمعی میباشد.»
براساس صفات یا مؤلفههای اصلی مورد توجه در تعریف مفهومی سرمایه اجتماعی، شاخصها و معرفهای عدیدهای مطرح و پس از ارزیابی اعتبار صوری[3] آنها از طریق کسب نظرات استادان و صاحبنظران در مورد میزان ارتباط و پیوستگی بین معرفها، شاخصها و مؤلفهها و سه بار پیش آزمون و سنجش پایایی و همبستگی درونی معرفهای هر یک از شاخصها از طریق محاسبة ضرایب آلفای کرونباخ در نهایت با بهرهگیری از تکنیک تحلیل عاملی[4] مقیاسی چند بعدی به دست آمد که از روایی و پایایی بسیار بالایی بر خوردار است.این مقیاس از پنج بعد و هر بعد از چند مولفه تشکیل شده است:
ا- روابط انجمنی،همکاری با نهادهای مدنی،عضویت در نهادهای مدنی،حضور در برنامه های نهادهای مدنی،کمک مالی و فکری به نهاد های مدنی،پذیرش مسئولیت در نهادهای مدنی.
2- هنجارها و اعتماد اجتماعی،اعتماد به نهادها و سازمان ها، اعتماد به گروه های اجتماعی،ارزیابی از وضعیت جامعه،اعتماد به مسئولان،اطمینان از رعایت اخلاق شهروندی،اطمینان از رعایت ارزش های اخلاقی در جامعه.
3 – پیوند ها و اعتماد بین فردی،احساس دوستی و تعلق به دیگران،اعتماد به افراد دیگر،همکاری و مشارکت داوطلبانه در رفع مشکلات دیگران،شرکت در فعالیت های جمعی دیگران،رفت و آمد با دیگران.
4 – همبستگی و انسجام اجتماعی،میزان پذیرش اجتماعی،میزان انسجام بین قومی،میزان مدارای قومی و مذهبی.
5 – حمایت اجتماعی،احساس برخورداری از حمایت اجتماعی.
ضرایب به دست آمده در ماتریس تحلیل عاملی از 528/0 تا 887/0 درنوسان بوده است.آزمون KMO و Barttlet در سطح معناداری بالا پنج بعد را تایید کرده است. این فرایند در مورد متغیرهای مستقل مندرج در مدل نظری اجرا شده است.
جامعه آماری، روش نمونهگیری و حجم نمونه
جامعه آماری مجموع افراد 15 تا 29 سال خانوارهای معمولی ساکن در 30 شهر مرکز استان، سایر شهرهای استان و روستاهای کل کشور در سال 1385 بوده است. برای محاسبه تعداد نمونه از روش نمونهگیری تصادفی ساده استفاده شده است. در این پژوهش برای برآورد نسبت مناسبی از جمعیت از فرمول کوکران بهره گیری شده است.
با توجه به فرمول و طبقهبندی استانها از لحاظ جمعیت نمونهای با حجم 4500 تعیین گردید.
به منظور انتخاب نمونه مناسب، بر اساس گزارش «سطحبندی استانها از نظر میزان رفاه نسبی» سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور با کاربرد روش تحلیل عاملی، استانهای کشور به سه گروه توسعهیافته، در حال توسعه و کمتر توسعهیافته تقسیم شدند. سپس، بطور تصادفی از میان استانها تعدادی بدین شرح انتخاب گردیدند.
استانهای توسعهیافته: تهران، خراسان رضوی، اصفهان؛
استانهای در حال توسعه: خوزستان، هرمزگان، مازندران و چهارمحال و بختیاری؛
استانهای کمتر توسعهیافته: سیستان و بلوچستان، لرستان و اردبیل.
در هر یک از استانهای برگزیده، شهر مرکز استان، چند شهر به عنوان شهرهای غیرمرکز و چند روستا به تناسب انتخاب شدند. در هر بخش 1500 نمونه در نظر گرفته شد که در توزیع آنها نسبت جمعیت ملاک قرار گرفت.
روش تحقیق، تکنیکهای گردآوری و توصیف و تحلیل دادهها
در این مطالعه از روش تحقیق پیمایشی استفاده شده و تکنیک گردآوری دادهها پرسشنامه بوده است. در توصیف دادهها از آمار توصیفی از جمله جدولهای توزیع فراوانی و شاخصهای مرکزی استفاده شده است. آمار استنباطی به ویژه جداول متقاطع و آزمونهای آماری هم به کار رفته است.
توصیف یافتهها
در این بخش نخست وضعیت جامعه آماری یعنی جمعیت 15 تا 29 سال ساکن مراکز، دیگر شهرها و روستاهای استانهای منتخب از لحاظ هر یک از متغیرهای مستقل تشکیلدهنده، خاستگاه سرمایه اجتماعی و پس از آن کم و کیف سرمایه اجتماعی جوانان و هر یک از ابعاد آن توصیف خواهد شد.
خاستگاه سرمایه اجتماعی
در سطح کلان، شهرها و روستاهای محل سکونت جامعه آماری مورد توجه از لحاظ محیط طبیعی یعنی موقعیت و ویژگیهای جغرافیایی و اکولوژیک با هم متفاوتاند. ولی این تفاوت نتوانسته تأثیر عوامل اجتماعی را در موقعیت منازل مسکونی افراد خنثی سازد. همانطوری که در جدول خلاصه اطلاعات آمار توصیفی آمده است اکثر ساکنان در فاصلة نزدیک با آشنایان خود سکنی گزیدهاند. فاصله منزل مسکونی 5/53 درصد با خویشاوندان، 2/66 درصد با دوستان و 2/51 درصد با همکاران کم است. این امر نشان میدهد که در پراکندگی منازل مسکونی عوامل اجتماعی بیش از عوامل طبیعی تأثیرگذار بودهاند.
در سطح میانی هم براساس اطلاعات به دست آمده، ساکنان 15 تا 29 سال استانهای کشور متعلق به خانوارهایی هستند که از لحاظ موقعیت و پایگاه اجتماعی، قومیت، مذهب و زبان تکلم در خانواده، دسترسی به عملکرد نهادهای آموزشی و رسانهای و نیز از لحاظ میزان برخورداری از سرمایههای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی علاوه بر وجوه تشابه با یکدیگر بسیار متفاوتاند. حدود 24 درصد پدران و 5/34 درصد از مادران بیسوادند و نسبت بسیار کمی دارای تحصیلات بالاتر از لیسانس هستند. از لحاظ وضعیت فعالیت حدود 71 درصد پدران شاغل و دارای مرتبه شغلی متوسط هستند. حدود 94 درصد مادران هم خانهدار و غیرشاغلاند. 6/46 درصد افراد مورد بررسی از لحاظ قومیت فارس، 2/17 درصد آذری، 9/4 درصد کرد، 5/9 درصد لر، 0/2 درصد گیلک، 9/4 درصد عرب، 9/2 درصد بلوچ و 3/0 درصد ترکمن میباشند. اکثریت قریب به اتفاق (94 درصد) مسلمان شیعی، 5/5 درصد اهل تسنن و بقیه خود را از پیروان سایر ادیان و مذاهب معرفی کردهاند. زبان تکلم در خانواده ها در 4/60 درصد موارد فارسی، 6/39 درصد محلی (غیرفارسی) است. تلویزیون عمدهترین رسانه مورد استفاده 2/93 درصد از جمعیت جوان کشور است. رادیوهای داخلی و روزنامه به ترتیب در درجات دوم و سوم اهمیت قرار دارند. حدود 10 درصد از رادیوهای خارجی، 21 درصد از مجلهها، 1/18 درصد اینترنت، 5/8 درصد سینما و 12 درصد هم از ماهواره استفاده میکنند. تعداد رسانههای مورد کاربرد افراد هم محدود است. در حدود نیمی از جوانان فقط از یک رسانه آن هم بیشتر تلویزیون، 2/27 درصد از دو رسانه، 8/13 درصد از 3 رسانه و 5/8 درصد هم از 4 رسانه و بیشتر استفاده میکنند.
جدول 1-توزیع درصدی و آمار توصیفی خاستگاه سرمایه اجتماعی جوانان در ایران
متغیرها |
درصد |
آمارهها |
متغیرها |
درصد |
آمارهها |
فاصله منزل مسکونی با آشنایان: دور نزدیک تحصیلات پدر: بیسواد ابتدایی راهنمایی متوسطه و دیپلم فوق دیپلم لیسانس و بالاتر تحصیلات مادر: بیسواد ابتدایی راهنمایی متوسطه و دیپلم فوق دیپلم لیسانس و بالاتر وضع فعالیت پدر: بازنشسته بیکار شاغل وضع فعالیت مادر: خانهدار بازنشسته شاغل قومیت: آذری بلوچ ترکمن عرب فارس کرد لر گیلک سایر دین / مذهب: مسلمان شیعی مسلمان سنی سایر ادیان زبان تکلم در خانواده: محلی فارسی نوع رسانه مورد استفاده: رادیو داخلی رادیو خارجی تلویزیون سینما روزنامه مجله اینترنت ماهواره |
5/13 5/86
8/23 4/30 0/12 2/25 4/3 2/5
5/34 4/31 9/10 7/19 1/2 4/1
9/21 6/6 4/71
9/93 9/1 2/4
2/17 9/2 3/0 9/4 6/46 9/4 5/9 0/2 5/11
2/94 5/5 3/0
6/39 4/60
2/37 9/9 2/93 5/8 5/34 0/21 1/18 0/12 |
نما: نزدیک
میانگین: 89/6
میانگین: 42/5
نما: شاغل
نما: خانهدار
نما: فارس
نما: مسلمان شیعی
نما: فارسی
نما: تلویزیون
|
تعداد رسانههای مورد استفاده: هیچ 1 رسانه 2 رسانه 3 رسانه 4 رسانه و بیشتر جنس: مرد زن میزان سن: 15 تا 19 سال 20 تا 24 سال 25 تا 29 سال سمت در خانواده: سرپرست همسر سرپرست فرزند سرپرست سایر افراد وضعیت تأهل: هرگز ازدواج نکرده مجرد بر اثر طلاق یا فوت همسر متأهل تحصیلات: بیسواد و ابتدایی راهنمایی متوسطه و دیپلم فوق دیپلم لیسانس و بالاتر وضع فعالیت: شاغل خانهدار دانشجو دانشآموز سرباز وظیفه بیکار شاغل فصلی رتبه شغلی: پائین متوسط بالا بعد خانوار: 2-1 نفر 4-3 نفر 6-5 نفر 8-7 نفر 9 نفر و بیشتر |
6/1 9/48 2/27 8/13 5/8
50 50
9/36 9/33 2/29
6/10 8/15 1/71 6/2
0/67 0/1 9/31
9/8 6/11 2/59 7/10 5/9
0/21 9/19 9/10 4/24 0/2 8/17 9/3
4/41 8/30 9/27
0/7 7/36 3/34 8/14 1/7 |
نما: یک رسانه
نما: زن و مرد
میانگین: 58/21 سال
نما: فرزند سرپرست
نما: هرگز ازدواج نکرده
میانگین: 9/10
نما: محصل
نما: پائین
میانگین: 14/5 |
ادامه جدول توزیع درصدی و آمار توصیفی خاستگاه سرمایه اجتماعی جوانان در ایران
متغیر |
درصد |
آماره |
متغیر |
درصد |
آماره |
میزان پیگیری اخبار و وقایع کشور: هیچ و کم هفتهای یکبار سه بار در هفته هر روز میزان دینداری مناسکی: کم متوسط زیاد میزان دینداری ادراکی: کم متوسط زیاد میزان مطلوبیت محله: کم متوسط زیاد پنداشت از میزان رفتار عادلانه نهادهای دولتی: کم متوسط زیاد پنداشت از آینده: بدتر بدون تغییر بهتر سلسله مراتب ارزشها: اقتصادی / پول و ثروت سیاسی / نفوذ و قدرت اجتماعی / تعهد و مسئولیت فرهنگی / دانش و معرفت ترجیحات ارزشی: اقتصادی سیاسی اجتماعی فرهنگی
|
7/30
3/35 6/38 1/26
2/29 2/22 7/48
1/20 7/8 3/17 9/53
3/26 0/6 8/38 9/28
2/29 2/22 7/48
1/20 7/8 3/17 9/53
3/26 0/6 8/38 9/28
|
نما: متوسط
نما: متوسط
نما: بهتر
نما: فرهنگی
نما: اجتماعی
نما: بهتر
نما: فرهنگی
نما: اجتماعی |
میزان تقدیرگرایی: کم متوسط زیاد میزان فعالگرایی: کم متوسط زیاد احساس دانایی: کم متوسط زیاد هویت جمعی غالب: قومی مذهبی ملی جهانی احساس وابستگی به جامعه: کم متوسط زیاد احساس ارزشمندی: کم متوسط زیاد گرایش به دموکراسی: کم متوسط زیاد احساس قدرت: کم متوسط زیاد احساس بهرهمندی: کم متوسط زیاد
رضایت از همکار: کم متوسط زیاد رضایت از کار: کم متوسط زیاد طرز تلقی از مؤثرترین راهحل مشکلات: پرداخت پول-اقتصادی اعمال نفوذ-سیاسی رابطه-اجتماعی گفتگو-فرهنگی میزان عقلانیت الگوی عمل: کم متوسط زیاد
ارتباط با نهادها: کم متوسط زیاد
درخواست کمک از دیگران: کم متوسط زیاد
کمک داوطلبانه به دیگران: کم متوسط زیاد
|
4/47 4/16 2/36
0/5 1/8 9/86
9/39 3/27 8/32
8/9 2/32 6/39 4/18
2/25 0/17 8/57
9/39 4/27 7/32
7/4 0/9 3/86
8/36 0/23 2/40
1/31 9/27 0/41
1/20 2/24 7/55
4/25 8/23 8/50
0/12 9/23 3/21 8/42
2/44 5/18 3/37
2/46 3/31 5/22
5/30 8/37 7/31
9/32 1/44 0/23 |
نما: کم
نما: زیاد
نما: کم
نما: ملی
نما: زیاد
نما: کم
نما: زیاد
نما: زیاد
نما: زیاد
نما: زیاد
نما: زیاد
نما: گفتگو-فرهنگی
نما: کم
نما: کم
نما: متوسط
نما:متوسط
|
در سطح خرد هم میتوان ویژگیهای افراد مورد بررسی را از لحاظ زیستی ، عینی ـ اجتماعی، ذهنی ـ شخصیتی (باورها، ارزشها و نگرشها) و کنشی توصیف نمود. در بعد عینی ـ اجتماعی همانطوری که اطلاعات نشان میدهد نیمی از پاسخگویان مرد و نیمی زن بوده و 9/36 درصد در گروه سنی 19-15 سال، 9/33 درصد 24-20 سال و 2/29 درصد 29-25 سال قرار گرفتهاند. از لحاظ سمت در خانواده 6/10 درصد جوانان سرپرست، حدود 16 درصد همسر سرپرست، 1/71 درصد فرزند بوده و 6/2 درصد هم به سایر افراد تعلق دارد. حدود 5/20 پاسخگویان دارای تحصیلات کمتر از دیپلم، 2/59 درصد متوسطه و دیپلم و 7/10 درصد فوق دیپلم و 5/9 درصد لیسانس و بالاتر هستند. از لحاظ وضعیت فعالیت 21 درصد شاغل، 9/19 درصد خانهدار، 4/24 درصد دانشآموز، 9/10 درصد دانشجو، 2 درصد سرباز و طلبه و 8/17 درصد بیکار و 9/3 درصد شاغل فصلی بودهاند. شاغلین 4/41 درصد دارای مشاغل رتبه پائین، حدود 31 درصد مشاغل متوسط و 9/27 درصد مشاغل بالا هستند. اکثریت افراد دارای درآمد متوسط بوده اند. حدود 37 درصد بعد خانوادهشان 3 تا 4 نفر و پس از آن 5 تا 6 نفر بوده، میانگین بعد خانوار حدود 5 نفر برآورد شده است. حدود 45 درصد جوانان هر روز پیگیر اخبار کشور هستند.
در بعد ذهنی ـ شخصیتی همانطوری که اطلاعات جدول نشان میدهد میزان دینداری افراد در دو بعد ادراکی و مناسکی در حد متوسط است. اکثر جوانان ارزیابی متوسطی از وضعیت محله خود به لحاظ مناسب بودن برای زندگی داشتهاند. پنداشت آنان از عادلانه بودن رفتار نهادها و سازمانهای دولتی با مردم هم متوسط رو به پائین است. حدود نیمی از افراد نسبت به آینده خوشبین میباشند و معتقدند که وضعیت جامعه در آینده بهتر خواهد شد. اکثریت افراد از لحاظ نظری به ارزشهای فرهنگی یعنی دانش و معرفت بهای بیشتری میدهند، ولی در عمل ارزشهای اجتماعی یعنی تعهد و مسؤولیت را بیشتر ترجیح میدهند. میزان تقدیرگرایی کم و برعکس میزان فعالگرایی در بین جوانان زیاد است. هویت جمعی دارای صبغه یا رنگ غالب ملی و پس از آن مذهبی است. احساس دانایی، حدود 40 درصد کم و 33 درصد زیاد است، ولی احساس تعلق به جامعه، احساس توانایی و قدرت و احساس بهرهمندی زیاد و احساس ارزشمندی کم است. رضایت از کار و همکار زیاد و گرایش به دموکراسی بسیار زیاد است.
در زمینه طرز تلقی از مؤثرترین راهحل مشکلات، اکثریت به شیوه فرهنگی یعنی استدلال و گفتگو اعتقاد داشتهاند. در بعد الگوی کنشی هم میزان عقلانیت جوانان 2/44 درصد کم و 3/37 درصد زیاد برآورد شده است. ارتباط جوانان با نهادها در حد کم بوده، اما ارتباط با اشخاص و گروههای اجتماعی مختلف درحد متوسط برآورده شده است که در مقایسه کمک داوطلبانه به دیگران در مرتبه پایین تری قرار دارد.
از مجموع ویژگیهای مربوط به خاستگاه سرمایه اجتماعی میتوان دریافت که نوعی آمیختگی میان سنت و مدرنیته در زمینه شاخصهای عینی و ذهنی وجود دارد و به نظر میرسد که در میان جوانان حرکت به سوی معیارها و ارزشهای مدرن جریان دارد.
وضعیت سرمایه اجتماعی جوانان
همانطوری که ارقام مندرج در جدول نشان میدهد، میزان سرمایه اجتماعی جوانان در بعد روابط انجمنی در پایینترین حد و در احساس برخورداری از حمایت اجتماعی در بالاترین میزان قرار دارد. در روابط انجمنی نیز کمترین میزان سرمایه اجتماعی به قبول مسئولیت اجرایی در نهادهای مدنی و پس از آن کمکهای مالی و فکری باز میگردد و بیشترین درصد 9/22 مربوط به همکاری با نهادهای مدنی است. در مجموع روابط انجمنی حدود 49 درصد کم، 7/34 درصد متوسط و 16 درصد زیاد برآورد شده است. در مؤلفه هنجارها و اعتماد اجتماعی که در حد کم رو به متوسط ارزیابی شده بالاترین درصدها به ترتیب به اعتماد به گروههای اجتماعی 2/37 درصد، اعتماد به نهادها، سازمانها و مؤسسات 8/32 درصد باز میگردد و کمترین حد هم متعلق به اعتماد به مسئولان 4/20 درصد و اطمینان از رعایت وظایف شهروندی در حدود 7/20 درصد است. در کل، میزان رعایت هنجارها و اعتماد اجتماعی 5/37 درصد کم، 7/32 درصد متوسط و 8/29 درصد زیاد برآورد است.
مؤلفه پیوندها و اعتماد بین فردی هم که در مجموع کم برآورده شده، در ابعاد مشارکت در فعالیتهای جمعی دیگران 4/32 درصد و همکاری و مشارکت داوطلبانه در رفع مشکلات دیگران 9/31 درصد بالاترین میزان را به خود اختصاص داده و کمترین حد هم مربوط به رفت و آمد با دیگران 3/22 درصد و اعتماد به افراد 8/27 درصد و احساس تعلق به دیگران 8/28 درصد است. همبستگی و انسجام اجتماعی در مجموع 1/41 درصد کم، 33 درصد متوسط و 9/25 درصد زیاد بوده است که بالاترین میزان در این مؤلفه سرمایه اجتماعی به میزان مدارای قومی – مذهبی 3/37 درصد و کمترین به میزان پذیرش اجتماعی 6/28 درصد باز میگردد. میزان انسجام بین قومی هم در میان 9/33 درصد زیاد برآورد شده است. احساس برخورداری از حمایت اجتماعی هم در میان 1/69 درصد زیاد و 7/23 درصد کم است.
جدول 2:توزیع درصدی و آمارهای توصیفی مؤلفهها و شاخصهای سرمایه اجتماعی جوانان در ایران
مؤلفهها و شاخصهای سرمایه اجتماعی جوانان |
توزیع درصدی |
آمارهها |
||||
کم |
متوسط |
زیاد |
میانگین |
میانه |
نما |
|
روابط انجمنی - همکاری با نهادهای مدنی - عضویت در نهادهای مدنی - حضور در برنامههای نهادهای مدنی - کمک فکری به نهادهای مدنی - کمک مالی به نهادهای مدنی - قبول مسئولیت اجرایی در نهادهای مدنی |
3/49 |
7/34 |
0/16 |
02/100 |
99 |
96 |
7/38 6/48 1/50 7/80 7/77 4/83 |
4/38 0/38 3/26 3/13 3/16 3/15 |
9/22 4/13 6/23 0/6 0/6 3/1 |
84/1 65/1 73/1 25/1 28/1 18/1 |
2 2 1 1 1 1 |
1 1 1 1 1 1 |
|
هنجارها و اعتماد اجتماعی - اعتماد به نهادها و سازمانها - اعتماد به گروههای اجتماعی - ارزیابی از وضعیت جامعه - اعتماد به مسئولان - اطمینان از رعایت حقوق شهروندی - اطمینان از رعایت وظایف شهروندی - اطمینان از رعایت ارزشهای اخلاقی در جامعه |
5/37 |
7/32 |
8/29 |
01/100 |
100 |
101 |
1/33 4/30 5/32 5/48 2/41 2/41 0/37 |
1/34 4/32 3/42 1/31 8/35 1/38 2/37 |
8/32 2/37 2/25 4/20 0/23 7/20 8/25 |
22/58 73/62 91/14 66/2 12/12 18/8 55/15 |
2 2 2 2 2 2 2 |
2 3 2 1 1 1 2 |
|
پیوندها و اعتماد بین فردی - احساس تعلق به دیگران - اعتماد به افراد دیگر - همکاری و مشارکت داوطلبانه برای رفع مشکلات دیگران - مشارکت در فعالیتهای جمعی دیگران - رفت و آمد با دیگران |
9/44 |
6/26 |
7/21 |
100 |
100 |
100 |
0/38 1/39 5/34 7/33 6/41 |
1/32 1/33 6/33 9/33 1/36 |
9/29 8/27 9/31 4/32 3/22 |
55/26 26/25 47/29 79/20 19/12 |
2 2 2 2 2 |
1 1 1 2 1 |
|
همبستگی و انسجام اجتماعی - پذیرش اجتماعی - انسجام بین قومی - مدارای قومی و مذهبی |
1/41 |
0/33 |
9/25 |
100 |
100 |
100 |
9/43 1/35 1/29 |
5/27 0/31 6/33 |
6/28 9/33 3/37 |
04/11 90/28 92/5 |
2 2 2 |
1 1 1 |
|
حمایت اجتماعی - احساس برخورداری از حمایت اجتماعی |
7/23 |
2/7 |
1/69 |
45/2 |
3 |
3 |
سرمایه اجتماعی کل |
7/34 |
5/33 |
8/31 |
51/102 |
102 |
98 |
به این ترتیب میزان سرمایه اجتماعی جوانان در ایران به لحاظ اکثر مؤلفهها و ابعاد پائین رو به متوسط است. میزان آن در زمینه روابط انجمنی به ویژه قبول مسئولیت اجرایی در نهادهای مدنی و کمک به نهادها بسیار پائین است. در بعد هنجارها و اعتماد اجتماعی، اعتماد به گروههای اجتماعی و نهادها در حد بالا و اعتماد به مسئولان و اطمینان از رعایت وظایف شهروندی پائین بوده است. مشارکت در فعالیتهای جمعی و رفتارهای داوطلبانه برای رفع مشکلات دیگران بالا و رفت و آمد در حد پائین است. سرمایه اجتماعی به لحاظ میزان مدارای قومی و مذهبی و میزان انسجام بین قومی در حد قابل قبول ولی میزان پذیرش اجتماعی وضعیت نامطلوبتری دارد. جوانان از احساس مطلوبی نسبت به برخورداری از حمایت دیگران برخوردار هستند. در مجموع، میزان سرمایه اجتماعی جوانان 7/34 درصد در حد کم، 5/33 درصد متوسط و 8/31 درصد زیاد برآورد شده است. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که در سرمایه اجتماعی جوانان در ایران ضعیف بوده و آن هم در گونه سنتی و درون گروهی نمود داشته است.
تبیین یافتهها
بر اساس چارچوب مفهومی و مدل فرضی ارائه شده، برخی از متغیرهای مستقل در قالب جداول متقاطع و آزمونهای آماری در رابطه با میزان سرمایه اجتماعی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده، حاکی از تأثیر برخی متغیرها در سطوح کلان، میانی و خرد بر میزان سرمایه اجتماعی جوانان است. طبق یافته ها، بالاترین میزان سرمایه اجتماعی در میان جوانان در روستاها وجود دارد. در مقایسه شهرها هم مراکز استان پس از روستاها دارای بالاترین حد است. حرکت از نقاط روستایی به شهرها کاهش سرمایه اجتماعی جوانان را به دنبال داشته است.(000/0 =p ) سکونت در شهر ها و روستاها به لحاظ موقعیت طبیعی، جغرافیایی و اجتماعی شرایطی تأثیر گذار بر سرمایه اجتماعی جوانان به وجود آورده است. بطوری که فاصله کم منازل مسکونی نتوانسته بر دیگر عوامل غالب شود و سرمایه اجتماعی زیاد در فاصله های دورتر قابل مشاهده است. این مسأله به معنای غلبه عوامل اجتماعی بر عوامل محیطی است. در نهاد خانواده، بالاترین میزان سرمایه اجتماعی از آن جوانانی است که پدرانشان دارای تحصیلات ابتدایی، متوسطه و دیپلم هستند، ولی رابطه دو متغیر تأیید نشده است. اما رابطه شغل پدر و سرمایه اجتماعی معنادار بوده، بطوری که بیشترین حد متعلق به جوانان دارای پدرانی با مشاغل رده های متوسط است.( 0131/0=p ) به لحاظ تحصیلات و شغل مادر هم تفاوتی میان میزان سرمایه اجتماعی جوانان ملاحظه نمیشود.
بالاترین میزان سرمایه اجتماعی جوانان در میان بلوچها و ترکمنها وجود داشته 3/44 درصد و 3/33 درصد و کمترین حد متعلق به عربها و کردها بوده است. نکته قابل توجه که با آزمونهای آماری در سطح معناداری بسیار بالا (000/0=P) تأیید شده، ارتباط قومیت و سرمایه اجتماعی است که نشان دهنده سرمایه اجتماعی درون گروهی بوده و نیازمند سیاستگذاری و برنامهریزی ویژه برای جوانان است. بازتاب این تفاوت در رابطه زبان تکلم و سرمایه اجتماعی هم قابل مشاهده است، به طوریکه میزان سرمایه اجتماعی در میان کسانی که با زبان محلی یا غیر فارسی در خانواده تکلم میکنند، بیشتر از فارسی زبانها است (000/0=P). پیگیری اخبار و وقایع کشور هم بر میزان سرمایه اجتماعی جوانان مؤثر بوده، بالاترین حد مربوط به کسانی است که هر روز اخبار را دنبال کرده و کمترین هم متعلق به افرادی که اصلاً و یا کم پیگیر وقایع هستند. (000/0=P)
در زمینه ویژگیهای عینی-اجتماعی جوانان و ارتباط آن با سرمایه اجتماعی هم یافتهها نشان میدهد با افزایش سطح تحصیلات تا مقطع لیسانس سرمایه اجتماعی هم افزایش مییابد، ولی پس از آن کاهش قابل توجهی وجود دارد. معناداری رابطه با اطمینان 99 درصد تأیید شده است. وضع فعالیت و رتبه شغلی جوانان هم بر سرمایه اجتماعی تأثیر داشته، بالاترین حد در میان شاغلان و در مشاغل متوسط وجود داشته است. کمترین میزان هم به زنان خانه دار و جوانان بیکار اختصاص داشته است. همچنین ، بالاترین میزان سرمایه اجتماعی مربوط به جوانان مجرد و کمترین حد هم متعلق به افراد بدون همسر بوده، معناداری رابطه در سطح قابل قبولی از اطمینان تأیید شده است. نتایج به دست آمده حاکی از بالاتر بودن سرمایه اجتماعی مردان است (5/36 درصد در مقابل 1/27 درصد زنان) آزمون آماری معناداری رابطه جنسیت با متغیر وابسته را تأیید میکند (000/0=P)، در گروههای سنی مختلف هم تفاوت در میزان سرمایه اجتماعی وجود دارد. بالاترین حد 9/33 درصد مربوط به افراد 29-25 ساله و کمترین هم متعلق به جوانان 20 تا 24 ساله است. گروه 19-15 سال هم 3/32 درصد سرمایه اجتماعی بالا داشتهاند. معناداری رابطه توسط آزمونها در سطح اطمینان قابل قبول تأیید نشده است.
نحوه ارزیابی و پنداشت جوانان در موضوعها و مسایل مختلف هم نقش تعیین کنندهای بر افزایش سرمایه اجتماعی آنان داشته است. میزان دینداری در دو بعد ادراکی و مناسکی رابطه مستقیم و معنادار با متغیر وابسته داشته است. بطوریکه فرایند افزایشی در بعد ادراکی از 30 درصد به 1/34 درصد و در بعد مناسکی از 6/23 درصد به 4/41 درصد بوده است. معناداری رابطه با 99 درصد اطمینان تأیید شده است. پنداشت از رفتار عادلانه نهادهای دولتی در ابعاد قومیتی، مذهبی، جنسیتی و تمام افراد جامعه بر میزان سرمایه اجتماعی مؤثر بوده، بالاترین حد در ارزیابی مثبت و پس از آن در ارزیابی منفی وجود داشته است (014/0=P). جوانانی که معتقدند وضعیت در آینده بهتر خواهد شد، از میزان سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند (1/42 درصد) در حالیکه این میزان در نگرش منفی یعنی وضعیت بدتر به 6/18 درصد و بدون متغیر 6/26 درصد میرسد (000/0=P). این نوع نگرش در زمینه ترجیحات ارزشی و سلسله مراتب ارزشی هم تأیید شده است. جوانانی که برای حل مشکلات و پیشبرد کارها در جامعه به پرداخت پول و ... اشاره کرده از کمترین میزان سرمایه اجتماعی برخوردار بوده و آنان که بر روابط اجتماعی، بیشترین درصد را به خود اختصاص دادهاند. گفتگو و استدلال هم در مرتبه بعدی پس از روابط اجتماعی قرار میگیرد (000/0=P). در الگوی عملی برای کارهای روزمره هم میزان بالای سرمایه اجتماعی متعلق به جوانانی است که بر بعد اجتماعی در مقابل فرهنگی، سیاسی و به ویژه اقتصادی تأکید کردهاند (000/0=P). ارتباط بیشتر با افراد و گروهها و نهادها و سازمان ها هم موجبات افزایش سرمایه اجتماعی را فراهم کرده است (000/0 =p).
طبق یافتهها رابطه معکوس میان تقدیرگرایی و سرمایه اجتماعی وجود داشته، با کاهش اعتقاد به شانس و اقبال در میان جوانان، میزان سرمایه اجتماعی آنان افزایش مییابد. معناداری رابطه با کمترین درصد خطا (001/0=P) توسط آزمونها تأیید شده است. در زمینه فعالگرایی رابطه مستقیم بین دو متغیر به دست آمده و در سطح بالایی از اطمینان (000/0=P) به تأیید رسیده است. احساس دانایی بر سرمایه اجتماعی تأثیر مثبت داشته و با افزایش این احساس، سرمایه اجتماعی هم بیشتر شده است (000/0=P). رابطه میان هویت جمعی غالب و سرمایه اجتماعی هم معنادار است. جوانانی که بر هویت ملی تأکید داشته و برای ایرانی بودن خود اولویت قائلند از میزان سرمایه اجتماعی بالاتری هم برخوردار هستند. پس از آن به ترتیب هویت مذهبی، هویت قومی و جهانی قرار میگیرند (001/0=P).
احساس ارزشمندی، احساس تعلق به جامعه، گرایش به دموکراسی، احساس قدرت و احساس بهرهمندی هم دارای رابطه مستقیم با میزان سرمایه اجتماعی بوده است. بطوریکه با افزایش این احساسها و گرایشها، سرمایه اجتماعی جوانان هم بیشتر میشود. روابط میان متغیرها که نشانگر پنداشتهای مثبت جوانان است توسط آزمونهای آماری در سطح اطمینان بسیار بالا تأیید شده است (0001P≤).
در مجموع در تبیین موضوع مورد بررسی میتوان گفت میزان سرمایه اجتماعی تابعی است از شرایط محیطی در بعد اجتماعی و هنجاری ،غلبه نهادهای غیررسمی و رسمی خانوادگی، قومی، مذهبی،رسانه های جمعی،باورها و ارزشهای غالب فرهنگی و اجتماعی،نگرش ها و الگوی کنش فردی که زمینه را برای تقویت سرمایه اجتماعی درون گروهی و تضعیف سرمایه اجتماعی برون گروهی در میان جوانان فراهم کرده است.
بحث و نتیجهگیری
نتایج به دست آمده از پژوهش نشان میدهد که سرمایه اجتماعی جوانان پائین رو به متوسط است. در ابعاد و مؤلفهها هم در روابط انجمنی ، اعتماد به مسئولان، اعتماد به نا آشنایان، احساس تعلق به دیگران و میزان پذیرش اجتماعی ضعیفتر و اما در برخی ابعاد نظیر احساس حمایت اجتماعی و هنجارها و مدارای قومی و مذهبی قویتر است. بنابراین، وضعیت سرمایه اجتماعی جوانان جز مواردی خاص که مربوط به جنبه های سنتی و درون گروهی است در اغلب موارد به ویژه در بعد روابط مدرن چندان مطلوب نیست. بر همین اساس، تفاوت قابل توجهی میان شهرهای مراکز استان، دیگر شهرهای استان و روستاها نیز مشاهده میشود. میانگینهای سه بخش به ترتیب 24/102 برای مراکز، 38/101 برای سایر شهرها و 87/103 برای روستاها برآورد شده که حاکی از میزان سرمایه اجتماعی بالاتر در روستاها است. یعنی حرکت از نقاط روستایی به شهرها کاهش سرمایه اجتماعی جوانان را به دنبال خواهد داشت این نتایج مؤید وجود گونه ای سرمایه اجتماعی به نام سرمایه اجتماعی درون گروهی است که در جوامع سنتی با تأکید بر روابط در شبکه های خویشاوندی با اعتماد محدود و خاص وجود دارد نکته قابل تأمل در ایران به ویژه در مورد جوانان فرسایش نوع سرمایه اجتماعی است که به صورت سنتی در روستاها وجود داشته در صورتی که سرمایه اجتماعی جدید مبتنی بر روابط برون گروهی،اعتماد تعمیم یافته و مشارکت و روابط انجمنی هنوز شکل نگرفته است. در این شرایط نا بسامانی اجتماعی در سطوح مختلف ایجاد خواهد شد که معرف گسست های اجتماعی است. در مجموع نتایج نشان دهنده ضعف سرمایه اجتماعی جوانان و غلبه گونه سنتی بر مدرن است، به طوری که هر چه از سطح خانواده به سطح بالاتر حرکت میکنیم از میزان اعتماد، روابط، همبستگی و ... کاسته میشود.
با توجه به وضعیت سرمایه اجتماعی جوانان در ایران و پویا بودن آن به ویژه در تفاوتهایی که میان بخشهای مختلف وجود داشته، میتوان در جهت تقویت پیامدهای مثبت آن گام برداشت، از یک سو جهتگیریهای سیاستگذاریها و برنامهریزیها را معطوف به ابعاد ضعیفتر نمود و از سویی دیگر پیوند میان عناصر سنتی – حمایت اجتماعی – و عناصر مدرن – روابط انجمنی و مشارکت – ایجاد کرد. این مهم با تلاشهایی در راستای تقویت پنداشتها و نگرشهای مثبت نسبت به وضعیت موجود و آینده جامعه و ایجاد فرصتها و بسترهای جدید با بسط جامعه مدنی در قالب برنامههای جامع میسر خواهد شد. در مجموع به منظور تقویت سرمایه اجتماعی جوانان، سرمایهگذاری در بخشهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ضروری بنظر میرسد.