مقدمه

برقراری ارتباط با هم نوعان،  از ابتدایی ترین و ضروری‌ترین خواسته‌های انسان‌ها بوده و به‌همین منظور،  جوامع مختلف از دیرباز راه حل‌ها،  شیوه‌ها و ابزارهای مختلفی را برای این مهم ابداع و به خدمت گرفته‌اند. این روند از ابداع "الفبای مورس" آغاز شده و به اختراع "رسانه‌ها و ابزار دیجیتالی" انجامیده است. امروزه رسانه‌ها به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی مردم تبدیل شده‌اند و یکی از مهمترین این رسانه‌ها که کاربردهای روزافزونی در میان مردم پیدا کرده،  "تلفن همراه" یا تلفن همراه است، که با خصوصیاتی نظیر "همگرایی رسانه‌های گوناگون"،  "سیالیت"،  "همه مکانی" و "همه زمانی"،  از یک ابزار ارتباطی صرف به یک پدیده اجتماعی – فرهنگی بدل شده و به صورت گسترده‌ای وارد زندگی انسان‌ها در نقاط مختلف جهان و از جمله ایران گردیده است. آمارهای رسمی حاکی از افزایش مستمر ضریب نفوذ تلفن همراه در ایران از 13 درصد در سال 85 به 72 درصد در سال 89 و سپس به 9/78درصد درسال 92 بوده است به‌گونه‌ای که تا پایان شهریور1392 تعداد سیم کارت‌های فعال تلفن همراه درایران بالغ بر60 میلیون گزارش می‌شود. (سایت اصلی وزارت ارتباطات و فن آوری اطلاعات، 14/11/1392). این گسترش فراگیر، سوال‌هایی را در مورد تاثیرات تلفن همراه بر روابط،  نهادها و ساختارهای اجتماعیِ کوچک و بزرگ مطرح می‌سازد. درهمین رابطه،  توجه به تاثیرات احتمالی تلفن همراه بر نهاد خانواده نیز اهمیت اساسی می‌یابد.

محققان و کارشناسان معتقدند، تلفن همراه بر هویتِ اعضاء خانواده،  روابط خانوادگی،  تعارضات زناشویی،  مسایل اقتصادی خانواده و... تاثیر می‌گذارد. برخی با نگاه خوشبینانه بر ظرفیت تلفن همراه در افزایش فعالیت‌های مشترک افراد خانواده و حفظ ارتباطات اجتماعی – عاطفی آنان تاکید می‌کنند (فورتوناتی2001،  لینگ2004،  گسر2007)،  درحالی‌که گروهی دیگر نگران اثرات منفی این رسانه بر نهاد خانواده‌اند: بدین‌صورت که موبایل ممکن است با فراهم کردن زمینه برای گسترش ارتباطات خارج از کنترلِ خانواده،  ایجاد سوء ظن و بد گمانی زوجین نسبت به یکدیگر،  افزایش بی توجهی به قول و قرارها و تعهدات خانوادگی،  تداخل حوزه‌های شغلی در زندگی خصوصی و...،  زمینه رابرای کاهش روابط و سست شدن اعتماد متقابل میان اعضاء خانواده به‌ویژه زوجین فراهم نماید. برخی گزارش‌های منتشره در مناطق مختلف نیز موید این مسئله است،  از آن جمله می‌توان به گزارش ارائه شده در مجله بین المللی "ازدواج وخانواده" درسال 2011 به قلم چِسلی نوئل پیرامون افزایش اختلالات ناشی از تداخل زندگی شغلی و خانوادگی و از میان رفتن مرز میان آندو در بین استفاده کنندگان مداوم از تلفن همراه،  و یا به نتایج یک نظرسنجی عمومی در عربستان در سال 2007 تحت عنوان "تاثیرات رسانه‌ها بر افزایش نرخ طلاق" که در آن 48 درصد از پاسخ‌دهندگان نقش موبایل را در افزایش نرخ طلاق بسیار قابل توجه دانسته بودند،  یا به گزارش روزنامه زامبیایی " پَست"درباره نظر منفی قضات درباره تلفن همراه و نگرش به آن به عنوان وسیله تخریب زندگی زناشویی ووسیله ارتباط زن یا شوهر با افراد بیگانه (باتیستا، 1:2011) و موارد دیگر اشاره نمود.

از منظر جامعه‌شناختی،  ازدواج و طلاق پدیده‌هایی ارتباطی‌اند و در هر ارتباطی عنصر کلیدی،  اعتماد متقابل است؛ ایجاد اعتماد در نبود ارتباط بی‌معناست و بدون وجود اعتماد نیز ارتباط تداوم نمی یابد. اهمیت این مسئله به حدی است که در تحقیقات انجام شده طی سال‌های اخیر در مورد علل و عوامل موثر بر طلاق به کرات به مواردی چون فقدان اعتماد ناشی از افتراء،  تهمت،  بدبینی و سوءظن (کاملی: 1387؛ ریحانی و عجم: 1381؛ مددی: 1380)،  و یا سردی و کاهش ارتباطات میان زوجین اشاره است؛ و این موارد چنانکه ذکر شد به عنوان پیامدهای منفی استفاده از موبایل،  دغدغه نقش احتمالی تلفن همراه در تضعیف ارتباطات زناشویی و کاهش اعتماد میان زوجین را برجسته میسازد. به دلیل همین نقش احتمالی تلفن همراه در ایجاد اختلال در روابط زوجین و از بین بردن اعتماد میان آنان است که چندی قبل کمیسیون زنان ایالت پنجاب هند - آن هم به خاطرِ افزایش نرخ طلاق- به دختران نوعروس توصیه کرده است که حداقل در دو سال اول زندگی زناشویی خود از مکالمه بیش از حد با تلفن همراه بپرهیزند (به‌نقل از کمیته زنان ایالت پنجاب-2011). برخی آمارها و گزارش‌ها در ایران نیز حاکی از آنست که بیشترین میزان طلاق طی سال‌های اخیر در استان‌هایی چون تهران،  خراسان رضوی،  اصفهان و فارس به وقوع پیوسته است (خبرگزاری مهر: 24/8/1389) و در یک نگاه کلی،  این استان‌ها عمدتا استان‌هایی هستند که بر حسب مستندات و گزارش‌های رسمی بیشترین تعداد مشترکین موبایل را به خود اختصاص داده‌اند (موسوی،  1389: 21). اگرچه از اهمیت برخی عوامل پیرامونی موثر بر "اعتماد متقابل زناشویی" نیز نمی‌باید غافل بود اما به هر تقدیر توضیحاتِ فوق پیرامون تاثیرات احتمالی کاربرد تلفن همراه بر زندگی زناشویی ما را به این سوال اصلی رهنمون می‌شود که:"آیا واقعا میان استفاده از موبایل و میزان اعتماد متقابل زوجین رابطه وجود دارد؟" براین اساس هدف عمده‌ای که این پژوهش دنبال کرده شناسایی امکان وجود رابطه میان نحوه استفاده از موبایل با اعتماد متقابل زناشویی در جامعه مورد بررسی بوده است. دراین راستا شناخت این مساله که نحوه استفاده از موبایل بر کدام‌یک از اجزاء و مولفه‌های اعتماد زناشویی بیشتر اثر می‌گذارد نیز به سهم خود هدف قابل توجهی شمرده می‌شود.

چارچوب نظری

به منظور دستیابی به یک مدل نظریِ روشن و قابل سنجش،  در این تحقیق عمدتا از نظریات هانس گسر و پیتر زتومپکا ودرتلفیق بایکدیگراستفاده شده است. در نظریات ذکر شده کانون توجه عمدتاً عوارض و نتایج منفی احتمالی موبایل در زندگی زناشویی است.به اعتقاد گسر،  تلفن همراه ابزاریست برای "سازگار نمودن ارتباطات اجتماعی با تحرکات و جابجایی‌های انسان‌ها" و افراد را هنگام برقراری ارتباط از قلمرو فضا و مکان رها می‌سازد. وی بر این باور است که کاربرد تلفن همراه نزد انسان‌ها از "استفاده ابزاری" آن‌هم برای تأمین یکسری نیازهای خاص شروع می‌شود اما به تدریج کارکردهای آن متنوع و گسترده می‌شود (موسوی، 1389:41). به زعم وی تلفن همراه ساختارها و فرایندهای ارتباطی موجود در داخل سازمان‌های رسمی و خانواده‌ها را به‌چالش می‌کشد؛ با رواج تلفن همراه و استفاده از آن نوعی تمرکز زدایی در ارتباطات درون سازمان‌ها و خانواده رشد و توسعه یافته و موجب افزایش ارتباطات افقی در بین کارمندان و نیز اعضاء خانواده‌ها می‌شود. در نگاه گسر،  پس از رواج تلفن همراه وضعیتی به‌وجود آمده که در آن می‌توان روند تضعیف نظارت و کنترل ساختارهای جمعی و سازمان‌یافته به‌ویژه موسسات و سازمان‌های رسمی و خانواده‌ها را بر رفتار اعضای خود مشاهده کرد. موجی از غیر رسمی شدن،  ناپایداری رفتارها و چند نقشی شدن افراد در ادارات، سازمان‌ها و خانواده‌ها دیده می‌شود که این پدیده روند فزاینده‌ای نیزدارد. تلفن همراه با تمرکززدایی و تضعیف اقتدار والدین و همسر در خانواده،  باعث تسهیل روابط بیرونی شده و با داشتن قابلیتهایی چون پیام کوتاه و ... می‌تواند گستره و تنوع افرادی که فرد با آن‌ها تماس می‌گیرد را افزایش دهد و به نوعی امکان روابط خارج از خانواده را دور از چشم والدین و همسر آسان نماید. این روابط بسته به نوع استفاده،  گستره و طیف افرادی که با آنان رابطه برقرار می‌شود،  ممکن است - در صورت افشای برخی از آن‌ها- زن و شوهر را مجبور به پنهان‌کاری و دروغ‌گویی نماید. در نتیجه آتش سوءظن،  بدگمانی و شک و تردید میان زوجین شعله ور گردد و صداقت فیمابین را کاهش دهد. روندی که در دراز مدت وجهه یا اعتبار همسر را مخدوش می‌سازد،  آن‌هم وجهه‌ای که به اعتقاد پیتر زتومپکا یکی از منابع اصلی اعتماد میباشد.

زتومپکا وجهه یا اعتبارِ افراد را برآیند ثبت اعمال گذشته می‌داند و معتقد است اعتماد، در واقع حاصل تجربه چند ساله‌ای است که کسب کرده‌ایم. ممکن است ما دارای تجربه برخورد مستقیم با برخی افراد بوده و بر پایه آن تجربیات به آنان اعتماد کرده باشیم یا اعتماد خود را از دست بدهیم. بنابراین هرچه آشنایی ما با افراد بهتر و بیشتر و ثبت رفتار قابل اعتماد آن‌ها منظم‌تر باشد، تمایل ما به اعتماد بالاتر خواهد بود. اگر زوجین در طول سال‌های استفاده از تلفن همراه به طور مکرر تماس‌ها و پیامک‌های خود را از یکدیگر پنهان کرده و به دروغ‌گویی متهم شده باشند این امر اعتبار و در نتیجه اعتماد آنان را مختل نموده و از بین می‌برد.

دومین منبع اعتماد از نظر زتومپکا، عملکرد است. عملکرد به معنای اعمال واقعی است؛ یعنی رفتاری که در حال حاضر نتایجی را به بار آورده است. ارزیابی این عملکرد با استفاده از روش‌های گوناگون انجام می‌گیرد؛ مثلا رفتار حکومت‌ها  با نگاهی به نرخ رشد، میزان بیکاری و سطح تورم در کشور مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. در رابطه با زوجین برخی خصوصیات آن‌ها: نظیر خوش قولی، عمل به وعده‌ها، برآوردن خواسته‌ها و انتظارات و ... در این زمینه موثر است؛ خواسته‌ها و انتظاراتی که - به نظر گسر و دیگران- تلفن همراه برآوردن آن‌ها را سیال و متزلزل می‌سازد؛ چرا که این وسیله ارتباطی ظهور یک فرهنگ سیال را در روابط اجتماعی غیر رسمی میان افراد و بالتبع اعضای خانواده تسریع می‌نماید. به سخن دیگر تلفن همراه برنامه‌ریزی‌ها و قول و قرارهایی را که افراد برای کارها و فعالیت‌هایشان تنظیم می‌کنند،  از یک حالت ثابت و مشخص به حالت سیال و لحظه به‌لحظه تغییر داده و با جایگزینی هنجارهای جدیدی همچون: بی‌ثباتی، عدم قطعیت و ناپایداری تعهدات و قول و قرارها،  دیگر هیچ برنامه و تعهد میان فردی از ثبات و امنیت قطعی برخوردار نخواهد بود. زیرا با یک تماس تلفنی از طریق تلفن همراه و در هر لحظه‌ای ممکن است برنامه‌ای کنسل شده و بر هم بخورد (گسر، 19-22:2004). از این چشم انداز،  تلفن همراه با توجه به‌زمان، مکان و نحوه استفاده قادراست زمینه سستی تعهدات خانوادگی را فراهم کند. روندی که سرانجامِ آن کاهش تفاهم و درک متقابل، بی‌اعتنایی و عدم ارضاء خواسته‌ها و انتظارات همسر، پیش بینی ناپذیری و در نتیجه سردی روابط و بی‌اعتمادی میان همسران خواهد بود.

در واقع،  نگرانی عمده گسر و همکاران‌اش آن‌ست که ورود تلفن همراه به خانواده‌ها،  نظام خانواده را به لحاظ هنجاری و نیز ادراکی – شناختی تضعیف نماید. بدین‌صورت که تلفن همراه در خانواده‌ها وضعیتی را به‌وجودآورد که در آن درک متقابل و رسیدن به یک "زبان مشترک" میان اعضای خانواده دشوارتر گردد، زیرا هر عضو خانواده الگوهای رفتاری خاص خود را – به دور از چشمِ دیگران- به‌وجود آورده و پرورش می‌دهد. تلفن همراه به هر عضو خانواده این امکان را می‌دهد که ارتباطات خاص خود را داشته باشد،  ایده‌ها و برداشت‌هایش را تنها با دوستان و شبکه ارتباطی خود در میان بگذارد، الگوهای رفتاری را از شبکه ارتباطی‌اش اخذ کند، گروه‌های دوستی بیرونی تشکیل دهد، فردمحوری و انزواطلبی رادر منزل گسترش دهد،  تصمیم گیری جمعی و تبادل اطلاعات و تجربیات را کاهش داده و بی اعتنایی، و در نتیجه کاهش صمیمیت و بی اعتمادی را در میان اعضای خانواده و به‌ویژه همسران به‌وجود آورد. و این امر می‌تواند در دراز مدت "احساس اطمینان" را در میان همسران کاهش دهد که سومین پایه و منبع اعتماد است.

"احساس اطمینان" یا نقطه مقابل آن، "مشکوک به نظر رسیدن"، از جمله خصوصیات نموداری یا تظاهرات بیرونی افراد است که به اعتقاد زتومپکا سومین شکل از نشانه‌هایی است که برای برآورد اعتماد دیگران مورد استفاده قرار می‌گیرد: قیافه فرد،  نحوه سخن گفتن،  لهجه،  تمایل به لبخند زدن،  مدل مو،  لباس،  آرایش و زینت آلات،  فرهنگ، تمدن و عادات در رفتار از علائم آن است و قابل اعتماد بودن یا نبودن فرد تاحدودی به آن‌ها وابسته است. این‌که زوجین هنگام استفاده از تلفن همراه و مکالمه با مخاطب خود، چنان رفتار کنند که نمایانگر خصوصیات مورد پسند همسرشان باشد در آنان ایجاد اعتماد می‌کند و در غیر این صورت زایل کننده اعتماد خواهد بود.

بدین ترتیب، نظرات گسر و زتومپکا درارتباط با یکدیگرمی‌توانند به ما درتبیین رابطه میان استفاده ازتلفن همراه و اعتماد زناشویی کمک نمایند وازاین روبه عنوان چهارچوب نظری پژوهش درنظر گرفته شده اند.براین اساس و با توجه به ادبیات نظری و تجربی تحقیق،  فرضیاتی به شرح زیر تدوین و ارائه می‌گردد:

فرضیه‌های تحقیق

فرضیه اصلی: "میان نحوه استفاده از تلفن همراه و میزان اعتماد متقابل میان زوجین ارتباط وجود دارد".

فرضیه‌های فرعی:

1. نوعِ استفاده از موبایل توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد.
2. سابقه استفاده از موبایل توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد.
3. گستردگی موارد استفاده از موبایل توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد.
4. میزان استفاده روزانه از موبایل توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد.
5. فضای استفاده از موبایل توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد.

براساس فرضیات تحقیق،  مدل نظری به شرح زیر ارائه می‌گردد:

شکل شماره 1. مدل نظری تحقیق

روش‌شناسی تحقیق

از آن‌جا که پژوهش حاضر  به دنبال توصیف وضعیت موجود از طریق گردآوری داده‌های واقعی و بهره‌ مندی از نتایج آن و توسعه ادبیات  مرتبط با موضوع است،  بنابراین پژوهشی توصیفی و از نوع کاربردی است که به روش پیمایشی و با تکنیک پرسش‌نامه انجام می‌گیرد. در این تحقیق، گردآوری اطلاعات نظری و تئوریک از طریق مطالعه اسنادی،  کتابخانه‌ای و اینترنت – وعلاوه برآن- گردآوری داده‌های تجربی نیز با استفاده از مطالعه میدانی و ابزار پرسش‌نامه انجام گرفته است. تمامی متاهلین ساکن در شهر شیراز (تا آذر1390) معادل با616720 نفربه عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شدند. واحد مشاهده،  فرد و واحد تحلیل،  فرد متاهل (زن و شوهر) می‌باشد.نمونه تحقیق با استفاده از فرمول نمونه‌گیری جامعه محدود که به‌صورت زیر محاسبه و به‌ دست آمد:                              

بر این اساس،  حجم نمونه با توجه به تعداد 616720 فرد متاهل ساکن در شیراز و با در نظر گرفتن سطح اطمینان 95 درصد که رویه معمول تحقیقات اجتماعی است،  برابر با 384 نفر برآورد گردید.

برای انتخاب جمعیت نمونه روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله ای مورد استفاده قرار گرفته و از بین مناطق مختلف شهر شیراز یک منطقه به صورت تصادفی انتخاب گردید. سپس از میان خیابا‌ن‌های موجود در منطقه انتخابی،  یک خیابان و از میان کوچه‌های موجود در آن خیابان، یک کوچه به‌طور تصادفی انتخاب و کل منازل آن کوچه تمام شماری شد. این عمل تا رسیدن به حجم نمونه مورد نظر در کوچه‌های دیگر همان خیابان تکرار شد.

گردآوری اطلاعات تجربی در این تحقیق بوسیله پرسش‌نامه‌ای سه بخشی صورت گرفت،  که پس از تعیین اعتبار و روایی آن، در اختیار زوج‌های متاهل قرار داده شد. بخش اول مربوط به متغیرهای زمینه‌ای و کنترل تحقیق می‌باشد. بخش دوم پرسش‌نامه مربوط به الگوی استفاده از تلفن همراه،  مشتمل بر گویه‌هایی است که سابقه،  نوع،  میزان، گستره و فضای استفاده زوجین از تلفن همراه را مشخص می‌کند. این دو بخش از پرسش‌نامه به‌صورت محقق ساخته می‌باشد. بخش سوم نیز مشتمل بر گویه‌های مربوط به اعتماد است که به‌وسیله آن اعتماد متقابل زوجین،  مشتمل بر سه مولفه صداقت،  تعهد و پذیرش مورد سنجش قرار می‌گیرد. این بخش،  با تلفیق دو پرسش‌نامه با اندکی تغییر و جابجایی گویه‌ها تدوین گردیده است: پرسش‌نامه استاندارد "رمپل و هولمز،  1986" و همچنین پرسشنامه اعتماد متقابل زناشویی مربوط به پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا با عنوان "اعتماد به همسر: مطالعه موردی، زنان شهر تهران" که به راهنماییِ دکترخدیجه سفیری و توسطِ مومنه میرزا محمدی در سال 1385 انجام گرفته است. پرسش‌نامه نهایی،  پس از تست مقدماتی و تعیین میزان پایایی خرده مقیاس‌های اصلی آن از طریق محاسبه آلفای کرونباخ،  در مدت دو ماه (ماه‌های آبان و آذر 1390) با مراجعه به درب منازل پاسخ‌گویان در اختیار آنان قرار گرفت.

در تحقیق حاضر اعتبار پرسش‌نامه اعتبار صوری است که بر داوری متخصصان استوار است. پرسش‌نامه تهیه شده چندین بار توسط اساتید مورد بازبینی قرار گرفت و پس از آزمون اولیه نیز مجددا در آن اصلاحاتی صورت گرفت. برای سنجش پایایی پرسش‌نامه این تحقیق از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. آلفاهای به‌دست آمده در مورد خرده مقیاس‌های ابزار تحقیق عبارتنداز: اعتماد متقابل: 91%،  میزان استفاده: 80%،  فضای استفاده: 56%.

تعریف مفاهیم و متغیرهای عمده:

 نحوه استفاده از تلفن همراه: نحوه یا الگوی استفاده از تلفن همراه به معنای چگونگی تعامل با تلفن همراه و استفاده از آن است که به کمک معرف‌هایی چون سابقه استفاده (مدت زمان استفاده)،  گستره موارد استفاده (تنوع افراد مخاطب)،  میزان استفاده روزانه،  فضای استفاده (فضای اعتماد و یا بی اعتمادی) و نوع استفاده از تلفن همراه (ابزاری،  فرهنگی اجتماعی) مورد سنجش قرار می‌گیرد. به عبارت دقیق‌تر،  نحوه استفاده از تلفن همراه ناظر بر آن است که کاربر مورد نظر چه مدت است که از تلفن همراه استفاده می‌کند،  چه مقدار از وقت روزانه خود را به آن اختصاص می‌دهد،  بیشتر چه نوع استفاده ای از آن می‌کند،  گستره وتنوع افرادی که با آن‌ها از طریق تلفن همراه ارتباط برقرار می‌کند به چه میزان است و فضای حاکم بر ارتباطات تلفن همراهی وی چگونه فضایی است؟

فضای استفاده از تلفن همراه: این متغیر به اتمسفر و جو حاکم برفضایی که ارتباطاتِ موبایلیِ زوحین درآن صورت می‌گیرد اشاره دارد (فضای مبتنی بر اعتماد و یا خالی ازاعتماد) ونه به نوع فضای استفاده ازتلفن همراه. ازاین رو،  این متغیربه کمک  4شاخص و درسطح سنجش فاصله ای اندازه گیری شده است. نحوه سنجش بگونه ای است که هرچه پاسخ به گویه‌های مربوطه مثبت‌تر بوده‌اند نشان دهنده حاکمیتِ اعتماد بیشتر بر فضای ارتباطِ موبایلی است و هرچه پاسخ‌های پاسخ‌گویان منفی تر بوده است،  بیانگر فضای خالی تر ازاعتمادمی باشد. بدین‌صورت دررابطه با "فضای استفاده" 2 فضا شکل می‌گیرد: فضای مبتنی براعتماد در یک‌طرفِ طیف، و فضای بی اعتمادی درطرفِ دیگر،  و البته درجاتی میان این دو فضا که متفاوت و متعددند. با توجه به این توضیحات،  متغیر "فضای استفاده از تلفن همراه" دراین تحقیق نه درسطحِ اسمی،  بلکه درسطحِ فاصله‌ای سنجش شده است.

اعتماد: اعتماد در زبان فارسی مترادف با تکیه کردن،  واگذاشتن کار به کسی،  اطمینان،  وثوق،  باور و اعتقاد،  به کار گرفته می‌شود (عمید،  1369: 201). زیمل اعتماد را معادل کلمه ایمان به‌کار می‌برد و به اعتقاد او،  اعتماد نوعی ایمان و اعتقاد به افراد جامعه است. مورتن دویچ[1] نیز معتقد است که اعتماد عبارتست از انتظار وقوع یک رویداد،  به طوری که این انتظارات منجر به رفتاری می‌گردد که در صورت برآورده شدن انتظارات فرد،  پیامدهای انگیزشی مثبتی در وی ایجاد کند و در غیر این‌صورت پیامدهای منفی در پی داشته باشد(هنسلین، 139:1968). در فرهنگ وبستر "اعتماد" عبارتست از اعتقاد یا اطمینان راسخ به صداقت، درستی و عدالت یک شخص، گروه یا حاکمیت جامعه (شوستر، 1527:1989). اعتماد متقابل میان زوجین دراین تحقیق با در نظرگرفتن ابعاد3گانه "صداقت،  تعهد و پذیرش متقابل" و شاخص‌های مربوطه برای هرکدام و درسطحِ فاصله‌ای سنجش شده است.

یافته‌های تحقیق

الف: ویژگی‌های کلی جامعه آماری:

 بخشی از یافته‌های تحقیق مربوط است به ویژگی‌های عمده‌ای که جامعه مورد بررسی داشته‌اند. در این رابطه،  نتایج حاصله نشان می‌دهد اکثریت پاسخ‌گویان دارای لیسانس (30.5 درصد) و پس از آن به ترتیب،  دیپلم (3/30 درصد)،  زیر دیپلم (17%)،  فوق دیپلم (2/11%) و تنها 11 درصد تحصیلات بالاتر از لیسانس داشته‌اند. همچنین مشخص گردید بیش از نیمی از پاسخ دهندگان یعنی 58 درصد،  به میزان کم از تلفن همراه استفاده می‌کنند، در حالی‌که حدود 29 درصد استفاده متوسط و نزدیک به 13 درصد به میزان زیاد از تلفن همراه استفاده می‌کنند. به علاوه اظهارات پاسخ دهندگان نشان داد که آن‌ها از تلفن همراه بیشتر به‌صورت "ابزاری" استفاده می‌کنند. در مورد میزان اعتماد بنیادین درجامعه موردبررسی،  نتایج بدست آمده حاکی از وجود نگرش اعتمادآمیز به دیگران بوده است به‌طوریکه 35.8 درصد پاسخ‌گویان نسبت به دیگران اعتماد مشروط و 1/35 درصد اعتماد کامل و تنها 1/29 درصد نسبت به دیگران بی اعتمادند. همچنین،  میزان اعتماد متقابل زوجین در سطحی بالاتر از متوسط قرار داشته است. بگونه ای که 1/64 درصد پاسخ‌گویان نسبت به همسران خود دارای اعتماد بالا،  6/33 درصد اعتماد متوسط و تنها 3/2 درصد نسبت به همسران خود اعتماد پایین ابرازکرده‌اند.

ب: نتایج تحلیلی:

بخش دوم از یافته‌ها به تحلیل فرضیاتی که سنجش آن‌ها مدنظر این پژوهش بوده است مرتبط می‌شود. دراین رابطه فرضیات تحقیق با توجه به نتایج آزمون‌های انجام گرفته به شرح زیرمورد تحلیل قرار می‌گیرد.

فرضیه اول "نوع استفاده از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد".

به منظور سنجش این مساله که آیا نوع استفاده‌ای که زوجین از تلفن همراه‌های خود می‌کنند-استفاده ابزاری یا فرهنگی اجتماعی- میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها ر امتفاوت می‌سازد یاخیر،  از آزمون t گروه‌های مستقل استفاده شد. البته قبل از اجرای این آزمون در مورد پیش فرض‌های نرمال بودن توزیع نمرات هر یک از گروه‌ها و نیز همگنی واریانس نمرات آن‌ها اطمینان حاصل شد. جدول شماره (1) بیانگر نتایج آزمون t میان متغیر مستقل نوع استفاده (ابزاری و فرهنگی- اجتماعی) و متغیر وابسته اعتماد متقابل زناشویی است:

با توجه به نتایج بدست آمده در جدول شماره (1) می‌توان گفت میزان اعتماد متقابل زناشویی در انواع استفاده‌هایی که زوجین از تلفن همراه دارند (ابزاری – فرهنگی اجتماعی) تفاوت جدی و معناداری را نشان نمی‌دهد. بر این اساس، فرضیه تحقیق مبنی بر "نوع استفاده از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد" رد می‌شود.

جدول شماره 1. رابطه میان نوع استفاده از تلفن همراه و اعتماد زوجین به هم

و البته لازم به ذکر است که تفاوت میانگین نمرات به‌دست آمده در جدول فوق بین دو نوع استفاده از تلفن همراه می‌تواند تصادفی باشد.

فرضیه دوم: "سابقه استفاده از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد".

به منظور بررسی تفاوت میزان اعتماد متقابل زناشویی در میان افراد با سوابق مختلف استفاده از تلفن همراه (کمتر از دو سال،  بین دو تا پنج سال،  بیشتر از پنج سال) از آزمون F یا تحلیل واریانس یک راهه (ANOVA) استفاده شد. البته قبل از اجرای این آزمون نسبت به تامین پیش‌فرض‌های لازمه یعنی توزیع نرمال نمرات گروه‌ها و همگنی واریانس نمرات اطمینان حاصل شد. جدول شماره (2) نشان دهنده نتایج آزمون F میان متغیر سابقه استفاده از تلفن همراه (کمتراز 2،  بین 2 تا5، و بیشتر از 5 سال)و متغیر اعتماد متقابل زناشویی است:

جدول شماره 2. رابطه سابقه استفاده از تلفن همراه و اعتماد متقابل زوجین

با توجه به نتایج به‌دست آمده در جدول فوق می‌توان گفت میان افراد با سوابق مختلف استفاده از تلفن همراه از نظر میزان اعتماد متقابل زناشویی تفاوت جدی و معنادار وجود نداشته و بر این اساس فرضیه تحقیق مبنی بر "سابقه استفاده از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد" رد می‌شود. لازم به ذکر است که همانندفرضیه قبل،  تفاوت میانگین‌های موجود در جدول شماره (2) بین افراد با سوابق مختلف استفاده از تلفن همراه حاصل تصادف می‌باشد

فرضیه سوم: "گستردگی موارد استفاده از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد".

به منظور بررسی رابطه میان گستره استفاده از تلفن همراه توسط زوجین و میزان اعتماد متقابل آن‌ها از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. البته ابتدا نسبت به تامین پیشفرضهای لازم یعنی رابطه خطی متغیرهای وابسته ومستقل ونیز توزیع نورمال یا شبه نورمال نمرات گروهها اطمینان حاصل گردید. نتایج آزمون همبستگی پیرسون میان گستره استفاده از تلفن همراه و اعتماد متقابل زناشویی به همراه نتایج مربوط به شاخص‌های آن یعنی صداقت،  تعهد و پذیرش،  در جدول شماره (3) آمده است:

جدول شماره 3. رابطه گستردگی استفاده از تلفن همراه و اعتماد متقابل زوجین

با توجه به نتایج جدول شماره (3) می‌توان ملاحظه نمود بین دو متغیر گستره استفاده از تلفن همراه و میزان اعتماد متقابل زناشویی رابطه همبستگی معنادار وجود دارد، هرچند این رابطه عمدتا ضعیف و معکوس بوده است. در این معنا هر چقدر گستره استفاده ازموبایل افزایش یابداعتماد متقابل زناشویی کاهش می‌یابد. بر این اساس فرضیه تحقیق مبنی بر "گستره استفاده از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد" تایید می‌شود.  در این میان صداقت زناشویی به عنوان یکی از مولفه‌های اعتماد متقابل،  قویترین رابطه را با گستره استفاده از تلفن همراه دارد به عبارتی گستره استفاده از تلفن همراه بیشترین تأثیر را بر میزان صداقت زناشویی نشان می‌دهد.

فرضیه چهارم: "میزان استفاده روزانه از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد".

به منظور بررسی رابطه میان میزان استفاده از تلفن همراه توسط زوجین و میزان اعتماد متقابل آن‌ها از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. البته ابتدائا نسبت به پیشفرض‌های لازم یعنی رابطه خطی متغیرهای وابسته و مستقل و نیز توزیع نرمال یا شبه نورمال نمرات اطمینان حاصل گردید. نتایج آزمون همبستگی پیرسون میان میزان استفاده از تلفن همراه و اعتماد متقابل زناشویی به‌همراه نتایج مربوط به شاخص‌های آن یعنی صداقت،  تعهد و پذیرش،  در جدول شماره (4) آمده است:

جدول شماره 4. رابطه میان استفاده روزانه از تلفن همراه و اعتماد زوجین

با توجه به نتایج جدول شماره (4) می‌توان ملاحظه نمود بین دو متغیر میزان استفاده از تلفن همراه و میزان اعتماد متقابل زناشویی رابطه همبستگی معنادار وجود دارد و این رابطه در حد ضعیف و معکوس بوده است. به این معنا که هر چقدر میزان استفاده افزایش یابد اعتماد متقابل زناشویی کاهش می‌یابد. بر این اساس فرضیه تحقیق مبنی بر "میزان استفاده روزانه از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد" تایید می‌شود. در این میان،  صداقت زناشویی به عنوان یکی از مولفه‌های اعتماد متقابل، قویترین رابطه را با میزان استفاده از تلفن همراه دارد. به عبارتی میزان استفاده از تلفن همراه بیشترین تأثیر را برصداقت متقابل میان زوجین داشته است.

فرضیه پنجم: "فضای استفاده از تلفن همراه با میزان اعتماد متقابل میان زوجین رابطه دارد".

به منظور بررسی رابطه میان فضای استفاده از تلفن همراه توسط زوجین و میزان اعتماد متقابل آن‌ها از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. البته ابتدائا نسبت به پیشی‌فرض‌های لازم یعنی رابطه خطی متغیرهای وابسته و مستقل و نیز توزیع نرمال یا شبه نرمال نمرات اطمینان حاصل گردید. نتایج آزمون همبستگی پیرسون میان فضای استفاده از تلفن همراه و اعتماد متقابل زناشویی به همراه نتایج مربوط به شاخص‌های آن یعنی صداقت،  تعهد و پذیرش،  در جدول شماره (5) آمده است:

جدول شماره 5. رابطه میان فضای استفاده از تلفن همراه و اعتماد متقابل زوجین

با توجه به نتایج جدول شماره (5) می‌توان ملاحظه نمود بین دو متغیر فضای استفاده از تلفن همراه و میزان اعتماد متقابل زناشویی رابطه همبستگی معنادار وجود دارد و این رابطه در حد متوسط و مستقیم بوده است. به این معنا که هر چقدر فضای استفاده از تلفن همراه اعتمادآمیزتر باشد، اعتماد متقابل زناشویی نیزافزایش می‌یابد. بر این اساس فرضیه تحقیق مبنی بر "فضای استفاده از تلفن همراه توسط زوجین با میزان اعتماد متقابل میان آن‌ها رابطه دارد" تایید می‌شود. در این میان صداقت زناشویی به عنوان یکی از شاخص‌های اعتماد متقابل قویترین رابطه را با فضای استفاده از تلفن همراه دارد به عبارتی فضای استفاده از تلفن همراه بیشترین تأثیر را بر میزان صداقت زناشویی نشان می‌دهد.

درمجموع و باتوجه به نتایج به‌دست آمده توان گفت از میان سه متغیر گستره،  میزان و فضای استفاده از تلفن همراه،  "فضای استفاده" قویترین رابطه را با متغیر وابسته یعنی اعتماد متقابل زناشویی داشته است. همچنین این سه متغیر (گستره،  میزان و فضای استفاده از تلفن همراه)، از میان مولفه‌های اعتمادزناشویی (صداقت،  تعهد و پذیرش زناشویی)،  بیشترین تأثیر را بر "صداقت زناشویی" نشان می‌دهند.

تحلیل رگرسیونی عوامل موثر بر اعتماد متقابل زناشویی

در این قسمت بررسی سهم مجموعه‌‌ای از عوامل مرتبط با استفاده از تلفن همراه وموثر بر میزان اعتماد زناشویی مورد توجه قرار می‌گیرد. چنانچه می‌دانیم، رگرسیون چند متغیره روشی است مناسب برای تجزیه و تحلیل مشارکت جمعی چند متغیر مستقل در تغییرات یک متغیر وابسته. در این‌جا به منظور بررسی تأثیر مجموعه عواملی چون: میزان، گستره و فضای استفاده از تلفن همراه بر میزان اعتماد متقابل زوجین،  از تحلیل رگرسیون چند متغیره (با استفاده از روش همزمان) بهره گرفته شد. البته قبل از انجام آزمون رگرسیون نسبت به تامین پیش فرض‌های آن (فاصله ای بودن متغیرها،  رابطه خطی بین متغیرهای مستقل و وابسته،  همخطی های چندگانه متغیرهای مستقل و توزیع نرمال و یا شبه نرمال نمرات) اطمینان حاصل شد. نتایج حاصله از آزمون رگرسیون چند متغیره در جدول شماره (6) منعکس است.

جدول شماره 6. رابطه رگرسیونی عوامل موثر بر اعتماد زناشویی (در ارتباط با استفاده از تلفن همراه)

بر اساس نتایج  به‌دست آمده مقدار آزمون فیشر یا F (13.4) معنادار بوده (sig. = 0/000) و بیانگر وجود رابطه معنادار میان مجموعه متغیرهای مستقل (پیش بین) درمعادله رگرسیونی با متغیروابسته (ملاک) است. ضریب همبستگی چند متغیره (518/0) نیز نشان دهنده همبستگی نسبتا قوی میان متغیرهای مستقل با متغیر وابسته می‌باشد. نهایتا مقدار ضریب تعیین بدست آمده (269/0) بیان کننده میزان تغییر پذیری متغیر وابسته "اعتماد متقابل زناشویی" از متغیرهای سه گانه میزان، گستره و فضای استفاده از تلفن همراه می‌باشد. به عبارتی،  عوامل سه گانه فوق در حدود 27 درصد از تغییرات اعتماد زناشویی را می‌توانند پیش‌بینی کنند.

اما این‌که کدامیک از متغیرهای مستقل،  اهمیت و نقش بیشتری در تبیین نوسانات متغیر وابسته داشته است نیازمند انجام آزمون رگرسیون به شیوه گام به گام میباشد. با توجه به نتایج بدست آمده از رگرسیون گام به گام روشن گردید که نقش متغیر فضای استفاده از تلفن همراه بیشتر از نقش سایر متغیرهاست. ضریب رگرسیونی این متغیر(Beta = 0/347) نشانگر آن‌ست که به ازای هر یک واحد تغییر در نمره فضای استفاده،  347/0  نمره متغیر وابسته یعنی اعتماد متقابل زناشویی افزایش می‌یابد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

با توجه به اهمیت اعتماد در روابط میان افراد و نیز افزایش روز افزون ضریب نفوذ تلفن همراه در میان اعضای جامعه،  در این تحقیق سعی گردید رابطه میان استفاده از این نوع تلفن و اعتماد متقابل زوجین مورد آزمون قرار گیرد. قبل از بیان یافته‌های تحلیلی،  به نظر می‌رسد برخی از نتایج بر آمده از آمار توصیفی تحقیق نیزدر خورتامل باشند. به‌عنوان نمونه، در این پژوهش اعتماد به همسر در بین هر دو گروه پاسخ‌گویان اعم از زن و مرد از سطح خوبی برخوردار بودکه این نتیجه مغایر با نتیجه حاصله از تحقیق انجام گرفته در تهران تحت عنوان "اعتماد به همسر،  مطالعه موردی زنان شهر تهران" است که در آن نمره اعتماد زنان به همسرانشان نیم نمره کمتر از متوسط و میانگین بوده است (سفیری و محمدی، 1385). اما نکته جالب توجه آن‌که با وجود بالا بودن سطح اعتماد در میان زوجین شیرازی،  ساختار قدرت اغلب خانواده‌ها در جمعیت نمونه،  غیر دموکراتیک اظهار شده است. بر اساس یافته‌ها، در 75 درصد خانواده‌ها،  زن یا مردسالاری حاکم است،  یعنی علی‌رغم وجود تبعیض جنسیتی در خانواده‌ها،  اعتماد میان زوجین از سطح بالایی برخوردار بوده است. با استناد به نتایج برخی پژوهش‌های انجام گرفته در شیراز در زمینه ساخت و کارکرد ارزشی خانواده، و اذعان بر سنتی بودن ارزش‌های خانوادگی حاکم بر نسل والدین در این شهر،  می‌توان – هم‌صدا با برخی محققین دیگر- به این نکته اشاره داشت که در میان این نسل، گرایش‌هایی نظیر ازدواج در سنین پایین، سرزنش وسختگیری نسبت به طلاق و جدایی،  گرایش به ازدواج فامیلی، گرایش سنتی نسبت به ارتباطات خانوادگی و شیوه تصمیم گیری در خانواده به‌عنوان ارزش‌های خانوادگی مورد احترام، حاکم می‌باشد (کاظمی،  زهرا: 1389). طبعا در چنین خانواده‌هایی ارزشهای مدرن، نظیر روابط دموکراتیک میان زوجین و تساوی حقوق زن و مرد نه تنها ارزش نیستند بلکه گاه از آن‌ها به عنوان ضد ارزش تعبیر شده و مغایر با ساختار سنتی خانوادگی تلقی می‌گردد. بنابراین مطالبه چنین ارزش‌هایی در این‌گونه خانواده‌ها به‌دور از انتظار تلقی شده و در عوض ارزش‌هایی نظیر اعتماد به همسر و احترام قائل شدن برای وی در هر شرایطی، به عنوان ارزش‌هایی متناسب با آداب و رسوم سنتی مورد پذیرش می‌باشند.

یافته‌های تحلیلی پ‍زوهش حاکی از عدم ارتباط میان نوع و سابقه استفاده از تلفن همراه با اعتماد زناشویی و متقابلاً و وجود رابطه میان گستره، میزان و فضای استفاده از تلفن همراه با اعتماد متقابل زناشویی بوده است. بنابراین، بر اساس نتایج حاصله، صرف سابقه استفاده از تلفن همراه توسط زوجین تاثیری بر میزان اعتماد میانِ آن‌ها نداردبلکه نحوه استفاده و چگونگی تعامل فرد با تلفن همراه در طول مدت استفاده است که منجر به کاهش یا افزایش اعتماد همسر به وی می‌گردد. در واقع این‌که زوجین روزانه چه میزان از وقت خود را به ارتباطات تلفن همراهی اختصاص می‌دهند، تنوع افرادی که زوجین از طریق تلفن همراه با آنان ارتباط برقرار می‌کنند و چگونگی فضای حاکم بر ارتباطات تلفن همراهی آنان است که بر میزان اعتماد همسرانشان به آنان تأثیر می‌گذارد.

بر اساس یافته‌های تحقیق، هر چه میزان استفاده روزانه زن و شوهرها از تلفن همراه بیشتر باشد، از میزان اعتماد متقابل آنان به یکدیگر کاسته می‌شود و همین‌طور بالعکس. همچنین هر چه تنوع و تعداد افرادی که زوج یا زوجه با آنان از طریق تلفن همراه ارتباط برقرار می‌کند بیشتر باشد از میزان اعتماد همسرش به وی کاسته می‌شود. این نتیجه تداعی کننده نظرات هانس گسر است که معتقدبود توانایی تلفن همراه در تمرکززدایی و دموکراتیزه کردن روابط اعضای خانواده، فرصت برقراری ارتباطات بیرونی افراد را گسترش می‌دهد و این امر ممکن است زمینه روابط پنهان و مشکوک را فراهم ساخته و با سوق دادن زوجین به پنهان‌کاری و دروغگویی در دراز مدت، سوءظن و بدگمانی را برانگیخته و  اعتماد میان آنان راکاهش می‌دهد.

 به‌علاوه،  نتایج تحقیق نشان می‌دهد حاکم بودن اعتماد بر محیط وفضای ارتباطات تلفن همراهی زوجین به ویژه،  باعث افزایش میزان اعتماد متقابل میان آنان می‌گردد یعنی اگر در خانواده اعتماد وجود داشته باشد تلفن همراه این اعتماد موجود را نه تنها آسیب نمی‌زند بلکه آن را تقویت نیز خواهدکرد. متقابلا چنانچه به هردلیلی،  اعتماد متقابل زوجین خدشه دار شده باشد، در چنین فضایی برقراری ارتباطات تلفن همراهی هر یک از زوجین با دیگران،  میتواند شک و تردیدها و سوءظن های بیشتری رابرانگیخته وبر اعتماد متقابل زناشویی تأثیر منفی بگذارد. شاید بتوان گفت تلفن همراه بسته به شرایط و وضعیت هرمحیط، درواقع فقط "آن‌چنان را آنچنان‌تر می‌کند". این نتیجه موید نظریه کاستلز می‌باشد که معتقد است قابلیت‌ها و توانایی‌های تلفن همراه در تأثیر بر اجتماع و نهادهای آن،  از فرهنگی به فرهنگ دیگر و از جامعه‌ای به جامعه دیگر متفاوت است. به زعم وی، اگر روابط خانوادگی در جامعه‌ای از یک الگوی عام روابط مبتنی بر تضاد و سلطه پیروی کند،  طبعاً تلفن همراه نیز بجای تقویت پیوندها،  منعکس کننده مشکلات خانوادگی و مسائل مربوط به نابرابری‌های جنسیتی بین زن و شوهرها،  وحتی در مواقعی ایجاد بی‌اعتمادی و سوءظن در میان آن‌ها خواهد بود (کاستلز، 2007: 92).

 نکته قابل توجه دیگر این‌که،  میزان،  گستره و فضای استفاده از تلفن همراه،  از میان سه مولفه اعتماد یعنی تعهد،  صداقت و پذیرش،  بیشترین تأثیر را بر میزان صداقت میان زوجین به جا می‌گذارد. به اعتقاد اکثر نظریه پردازان، صداقت زوجین یک جنبه از اعتماد متقابل است که قبل از دیگر ابعاد تحت تأثیر نحوه استفاده از تلفن همراه توسط زوجین قرار می‌گیرد. گسر اذعان دارد که استفاده گسترده از تلفن همراه توسط هر یک از زوجین ممکن است با گشودن پای افراد ناآشنا برای همسر به لیست مخاطبین تلفن همراه آن‌ها،  در مواقعی می‌تواند به‌دلیل قابلیت‌های خاص خود نظیر شخصی بودن و امکان برقراری تماس از طریق پیامک زمینه ایجاد ارتباطات عاطفی و پنهانی را با اینگونه افراد فراهم سازد که خود سوءتفاهم‌های بعدی را به دنبال خواهد داشت و منجر به پنهان‌کاری و کاهش صداقت میان زوجین می‌گردد. از نظرریچارد لینگ نیزتوانایی تلفن همراه در افزایش پیوندهای ضعیف و سست زوجین با افراد خارج از حوزه خانواده، زمینه سوءتفاهم، دروغ‌گویی و کاهش صداقت را فراهم می‌نماید (لینگ، 2008). سولیوان نیز با مطرح نمودن پدیده روز کاری طولانی معتقد است تلفن همراه با کشاندن ساعات کاری به منزل و بالعکس می‌تواند در عمل کردن همسران به وعده و وعیدها ایجاد اختلال نموده و در دراز مدت باعث بروز سوء تفاهم و کاهش صداقت در میان زوجین گردد.