مقدمه

موضوع امنیت اجتماعی از جمله مباحثی است که در سال‌های اخیر مورد توجه محافل علمی و پژوهشی قرار گرفته و دلیل آن هم نقش قابل­توجه مقوله امنیت اجتماعی و از آن مهم­تر بحث احساس امنیت اجتماعی در تهدید و یا تقویت زیرساخت­های پیشرفت یک اجتماع است. احساس ناامنی، از مهم­ترین دغدغه­های جوامع معاصر، به‎ویژه در کشورهای پیشرفته است؛ این بدین ­معنی است که گسترش این پدیده با سطح توسعه جامعه ارتباط داشته و به گونه‌ای، آیندۀ اغلب جوامع محسوب می­گردد (حسینی، 1386: 7). «امنیت» از جمله مفاهیم پیچیده‎ای است که ارائه تعریف واحدی از آن به سادگی میسر نیست. «امنیت» پیش از آن‎که قابل تعریف باشد پدیده­ای ادراکی و احساسی است یعنی این اطمینان باید در ذهن توده مردم، دولت‎مردان و تصمیم­گیران به وجود آید که برای ادامه زندگیِ بدون دغدغه، امنیت لازم وجود دارد (کاظمی، 1352: 117).

گیدنز زندگی اجتماعی انسان را واجد الگومندی و ضابطه­مندی خاصی می‌داند که در خلال آن الگوهای روابط بین انسانی شکل می‌گیرد و این الگویابی زندگی اجتماعی به مسأله «ساخت‎یابی» منتج می­شود که در جامعه قابل بررسی است و این امر تداوم زندگی را باعث شده و «امنیت وجودی» را تضمین می­کند. بر این مبنا گیدنز امنیت وجودی (احساس امنیت) را چنین تعریف می­کند: زمانی که فرد می­داند چگونه به کار خود ادامه دهد، بدون آن‎که وقفه و مزاحمتی برای او به وجود آید حالتی ذهنی و روانی در وی بروز می­کند که این حالت همان امنیت وجودی (احساس امنیت) است (استونز، 1379: 431-432).

می­توان مفهوم «امنیت» را به مصونیت از تعرض و تصرف اجباری بدون رضایت و در مورد افراد، به نبود هراس و بیم نسبت به حقوق و آزادی‌های مشروع و به مخاطره نیفتادن این حقوق و آزادی­ها و مصون بودن از تهدید و خطر مرگ، بیماری، فقر و حوادث غیرمترقبه و در کل هر عاملی که آرامش انسان را از بین ببرد، تعریف نمود (جونز[1]، 1999: 104-102) و یا به نقل از افشار، احساس امنیت­ اجتماعی[2] را فقدان هراس از تهدیدشدن یا به مخاطره‌افتادن ویژگی­های اساسی و ارزش­های انسانی و نبود ترس از تهدید حقوق و آزادی­های مشروع دانست (افشار، 1385: 61).

احساس امنیت، فرآیندی روانی- اجتماعی است  که صرفاً بر افراد تحمیل نمی‌شود بلکه اکثر افراد جامعه بر اساس نیازها، علائق، خواسته‌ها و توانمندی‌های شخصیتی و روانی خود در ایجاد و از بین بردن آن نقش اساسی دارند (بیات، 1388: 32). به طور کلی «امنیت اجتماعی» به قلمروهایی از حفظ حریم فرد­ مربوط می‌شود که به نحوی در ارتباط با دیگر افراد جامعه بوده و به نظام سیاسی و دولت مربوط می­شود. این قلمروها می‌توانند زبان، نژاد، قومیت، اعتبار، نقش اجتماعی، کار، درآمد، رفاه، مشارکت سیاسی، آزادی، اعتقاد و ... باشند.

یکی از اصلی‌ترین مولفه‌هایی که امنیت را ارتقا می‌بخشد و جامعه را سالم، آرام و مطلوب می‌سازد سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی ماده خامی از جامعه مدنی است که از تعامل روزمره مردم به دست می‌آید و به ایجاد ارتباطات اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر اصول اعتماد، همکاری متقابل و قواعد کنش اجتماعی می‌پردازد. اهمیت سرمایه اجتماعی در کنار وضعیت روابط همسایگی در لایه‌های مختلف، عامل مهمی در تبیین واریانس‌های احساس ناامنی (لیندستروم[3] و دیگران، 2003: 111) در جامعه محسوب می‌گردد؛ از این‌رو، آگاهی از میزان سرمایه اجتماعی اعضای یک جامعه و نقش آن در تبیین میزان احساس امنیت اجتماعی و مولفه‌های آن در قالب یک شناخت و مطالعه علمی- تخصصی ضروری تلقی می‌گردد.

بحث امنیت در حوزه­های حقوقی (جانی و مالی) در گذشته مطرح بوده، اما سرایت و گسترانیدن آن در قالب امنیت اجتماعی به حوزه­های قضایی (پایمال نشدن حقوق افراد در دادگاه‌های نظام ­سیاسی)، سیاسی (بحث مشارکت سیاسی در قالب احزاب، مطبوعات، گروه­ها و سندیکاها و آزادی­ها)، اداری (برخورد مناسب ادارات با مراجعین)، اقتصادی (تأمین شغل، مسکن، رفاه، جلوگیری از تورم زیاد، رفع فقر)، فرهنگی (ازدواج، هنر و برآوردن استعدادها) در دوران جدید اتفاق افتاده است. مقولۀ امنیّت به مثابۀ یک آرمان و واقعیت به عنوان یکی از حقوق اساسی مردم مطرح است. بی­تردید هیچ عنصری برای پیشرفت، توسعه و تکامل یک جامعه و همچنین شکوفایی استعدادها مهم­تر از عنصر امنیت و آرامش در جامعه نبوده است و توسعۀ اجتماعی، خلاقیت و فعالیت ارزشمند بدون امنیت امکان‌پذیر نخواهد بود (کلاهچیان، 1382: 133).

 افراد مختلف با توجه به تنوع محیط پیرامونی، بینش متفاوتی از مقولة امنیت داشته و احساس امنیت را با توجه به نظام اقتصادی، نظام سلامت و تجربه‌های فردی ناامنی، متغیر دانسته و دلهرة ناشی از احساس ناامنی را بیشتر از لایه‌های عینی و واقعی ناامنی و وقوع جرم، در اذهان دارند (لیندستروم و دیگران، 2008: 1)؛ در این راستا، سرمایه اجتماعی با فراهم کردن فضای اعتماد، همکاری بین گروه‌های اجتماعی را امکان‌پذیر ساخته و همین همکاری گروه‌ها و اعتماد بین آن‏ها باعث می‌شود که منافع همگانی مانند امنیت اجتماعی فراهم شده و هزینه‌های نظارت نهادهای رسمی نیز کاهش یابد (فیروزآبادی، 1385: 203). از طرف دیگر سرمایه اجتماعی از طریق کاهش هزینه‌های روابط اجتماعی باعث حل مسالمت‌آمیز تضادها و تفاوت‌های بین اشخاص و همچنین تضاد بین گروه‌های اجتماعی می‌شود (چلبی، 1384: 15). نقش سرمایه اجتماعی در تأمین امنیت اجتماعی چه از جهت جلوگیری از بروز ناهنجاری‌ها و  انواع جرایم اجتماعی و به تبع و در کنار آن از جهت زمینه‌سازی مشارکت مثبت و فعال فرد در زندگی اجتماعی، اساساً از طریق تأثیرگذاری ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی در چگونگی رفتار افراد اعمال می‌شود (تقی لو، 1385: 249).

فقدان سرمایه اجتماعی مترادف با بروز انحرافات اجتماعی و تهدیدی برای احساس امنیت است. چون سرمایه اجتماعی وجود هنجارهای رفتاری مبتنی بر تشریک مساعی را منعکس می‎کند، انحرافات اجتماعی بالفعل نیز بازتاب نبود سرمایه اجتماعی خواهد بود (اخترمحققی، 1385: 62). علائم نشان‌دهنده فقدان سرمایه اجتماعی، آمارهایی از رفتارهای ضداجتماعی است؛ عواملی که امنیت اجتماعی را خدشه‌دار می‌کند؛ مانند نژادپرستی، پارتی‌بازی، آشناپروری، بی‌تفاوتی، تبعیض جنسی، طلاق، فروپاشی خانواده، افت تحصیلی، سوءاستفاده جنسی، آدم‌کشی، اعتیاد و پخش مواد مخدّر، کمبود سرمایه اجتماعی در جامعه را می‌رساند (اخترمحققی، 1385: 20).

همچنین وجود شاخص‌هایی همچون میزان جرم و جنایت، میزان قانون‌شکنی، وضعیت رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی، میزان پرخاشگری و درگیری‌های خیابانی، میزان خیانت در امانت، میزان چک‌های برگشتی، میزان مصرف مواد مخدر، وضعیت طلاق، میزان مهاجرت، میزان دعاوی، میزان فرار از مالیات، میزان خودکشی و ... را ملاک کاهش سرمایه اجتماعی در جامعه دانست (تحقیقی، 1385).

کلی و فرناندز[4] در تأیید نقش سرمایه‌های اجتماعی در پیشگیری از آسیب‌ها مطالعاتی را انجام دادند و به این نتیجه رسیده‌اند که در جوامع فاقد سرمایه اجتماعی، میزان جرم و جنایت بیشتر است وخانواده‌ها معمولاً بی‌دوام هستند. در تحقیقی دیگر در روسیه نشان داده شده که عدم وجود موازین مناسب اخلاقی و ضعف قانون، با این فرض که قانونمندی و پایبندی اخلاقی از سرمایه‌های اجتماعی هستند، منجر به فساد اداری، نابرابری، جرائم، آزار دختران جوان و خشونت شده است (اخترمحققی، 1385 : 15-14). بنابراین رابطه علّی میان سرمایه اجتماعی و امنیت اجتماعی وجود دارد و می‌توان با تقویت سرمایه اجتماعی، امنیت اجتماعی را در جامعه گسترش داد و جرم و جنایت را کاهش داد.

علی‌رغم افزایش اهمیت امنیت در جوامع، ابزار، شیوه‌ها و رویکردهای ایجاد و حفظ آن، دستخوش تحول حیرت‌آوری شده است. در جوامع گذشته اقتدار و کنترل و نظارت نهادهای رسمی، نماد قدرت و امنیت به شمار می‌رفت ولی در عصر جدید؛ عنصر اصلی ثبات، نظم و امنیت مقدار سرمایه اجتماعی، میزان پای‎بندی به ارزش‌ها و هنجارهای جمعی و به فضایل اخلاقی آن باز می‌گردد. بنابراین مدیریت درست و منطقی امنیت اجتماعی در جامعه منوط به ایجاد مشارکت مردمی و افزایش اعتماد به نهادها و حکومت در کلیه سطوح اجتماعی است. هیلر معتقد است که مشارکت و حضور مردم (به عنوان یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی)، احساس ایمنی را در فضای عمومی ارتقاء داده و وسیله‌ای است که به کمک آن می‌توان فضا را به صورت طبیعی مورد نظارت قرار داد (مدیری، 17:1385).

اگر چه شهر یزد از جمله شهرهای توسعه‌یافته ایران است که به لحاظ رشد صنعتی و علمی در جایگاه نسبتاً مناسبی در کشور قرار دارد، اما از نظر وضعیت فرهنگی و اجتماعی، سعی بر حفظ سنت‌ها و ارزش‌های محلی خود داشته است. آنچه مسلم است مواجهه با پیامدهای منفی شهری و صنعتی‌شدن از جمله رشد فردگرایی و جمع‌زدایی و به تبع آن تهدید احساس امنیت برای شهروندان، برای شهر یزد نیز دور از انتظار نخواهد بود. برخی از آمارهایی که اخیراً به صورت رسمی و غیررسمی منتشر می‌شود حکایت از افزایش نرخ برخی آسیب‌های اجتماعی مرتبط با مقوله امنیت اجتماعی از جمله سرقت در استان یزد دارد. از آنچه گفته شد چنین برمی‌آید که تقویت سرمایه اجتماعی و ابعاد آن شامل اعتماد، هنجار و مشارکت اجتماعی ابزار مناسبی در جهت تخفیف آسیب‌های ناشی از پیشرفت صنعتی به طور عام و تهدید احساس امنیت به طور خاص خواهد بود. لذا ضرورت مطالعه علمی و دقیق مقولۀ احساس امنیت اجتماعی و آن‌روی سکه، یعنی معضل احساس ناامنی و توجه به نقش عوامل تهدیدکننده‌ و تأثیرگذار در میزان احساس امنیت اجتماعی، از جمله سرمایه اجتماعی جالب توجه است. مطالعه حاضر در نظر دارد علاوه بر تعیین میزان احساس امنیت اجتماعی در شهر یزد، نقش سرمایه اجتماعی و ابعاد 3 گانه آن (اعتماد اجتماعی، شبکه اجتماعی و هنجار اجتماعی) را در تبیین میزان احساس امنیت اجتماعی و ابعاد 12 گانه آن (امنیت جانی، امنیت مالی، امنیت اقتصادی، امنیت شغلی، امنیت اخلاقی، امنیت فرهنگی، امنیت عاطفی، امنیت احساسی، امنیت فکری، امنیت حقوقی، امنیت قضایی و امنیت نوامیس) در بین ساکنان شهر یزد مورد بررسی قرار دهد. در ادامه مقاله، ابتدا پیشینه نظری و تجربی پژوهش و به دنبال آن روش‌شناسی تحقیق عنوان می­گردد. سپس یافته­های توصیفی و تحلیلی تحقیق مطرح گردیده و در نهایت مقاله با بحث و نتیجه­گیری و ارائه راهکارها خاتمه می­یابد.

ملاحظات نظری

سرمایه اجتماعی شامل جنبه‌های گوناگون ساختار اجتماعی است که کنش جمعی و روابط میان افراد جامعه را ترویج و تشویق می‌کند. جیمز کلمن این شکل از سرمایه را، سرمایه و منابعی می‌داند که افراد و گروه‌ها می‌توانند آن را از طریق پیوند با یکدیگر و با توجه به میزان و شدت ارتباطات خود به‌دست آورند (کلمن[5]، 1988). برخی از محققان نیز این عبارت را به‌عنوان منبعی تعریف می‌کنند که کنشگران به‌واسطه ارتباط با دیگر اعضاء در گروه‌ها، شبکه‌ها و یا سازمان‌ها به‌دست می‌آورند (اسمیت[6]، 2005: 4).

سرمایه اجتماعی به شکل ناپخته و به طور کلی نمی‌تواند موجد امنیت اجتماعی شود بلکه ممکن است مخل امنیت اجتماعی نیز باشد. به عنوان مثال در باندهای مافیایی و جرایم سازمان‌یافته نظیر قاچاق انسان، مواد مخدر و ... تبهکاران از شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد درونی عمیقی برخوردار هستند، اما فعال شدن آن‌ها مخل امنیت اجتماعی و نتایج منفی نظیر اعتیاد، قتل، آدم‌ربایی و ... خواهد بود. همبستگی خاص درون‌گروهی موجب کاهش توانایی اعضای گروه به همکاری با گروه‌های غیر عضو شده و غالباً دارای نتایج منفی است. سرمایه اجتماعی که عمدتاً در خانواده‌ها و حلقه تنگ و تاریک دوستان شخصی متوقف شده باشد نمی‌تواند موجد امنیت اجتماعی و نهادینه و فراگیر شدن اعتماد اجتماعی شود و مردم نیز نمی‌توانند به این حلقه دوستان اعتماد کنند، در نتیجه ناامنی و فساد سراسر جامعه را فرامی‌گیرد. در جوامع پیشامدرن، هویت‌ها پراکنده و جدا از هم بیانگر همبستگی و گسستگی بیرونی هستند، در حالی‌که در جوامع مدرن شاهد عضویت‌ها و هویت‌های متکثری هستیم که غالباً با یکدیگر تلاقی دارند. همین تلاقی زمینه پذیرش، تساهل و گسترش سرمایه اجتماعی از حوزه خصوصی به عرصه عمومی را فراهم می‌سازد. بنابراین در جوامع سنتی فرصت کمتری برای تبادل اطلاعات، ابتکار و نوآوری و مدیریت منابع انسانی وجود دارد. در جوامع مدرن سرمایه اجتماعی موجب افزایش اعتماد و امنیت اجتماعی و توسعه پایدار می‌گردد (ذاکری‌هامانه، 1390: 109).

بر مبنای نظریه‌های کلمن، بوردیو، پاتنام و فوکویاما، اعتماد اجتماعی یکی از ابعاد اصلی سرمایه اجتماعی است. بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت میزان اعتماد اجتماعی افزایش یافته و در نتیجه منجر به افزایش سرمایه اجتماعی در میان مردم خواهد شد که در این حال و بر اثر تعامل متقابل بین این دو متغیر، افزایش و رشد هر دو متغیر، افزایش میزان احساس امنیت اجتماعی را در پی خواهد آورد. بر اساس بررسی‌های پاتنام مشخص شده است که وجود فشارهای اقتصادی و سلطه فرهنگی و بروز تهدیداتی بر علیه فرهنگ یک جامعه، اسباب بروز کنش‌های دفاعی را در میان مردم آن جامعه نسبت به گروه‌های تهدیدگر فراهم آورده و سرمایه اجتماعی کل را کاهش می‌دهد (ادواردز و فولی، 1384).

نقش سرمایه اجتماعی در تامین امنیت اجتماعی چه از جهت جلوگیری از بروز ناهنجاری‌ها و انواع جرایم اجتماعی و به‌تبع و در کنار آن از جهت زمینه‌سازی مشارکت مثبت و فعال فرد در زندگی اجتماعی، اساساً از طریق تاثیرگذاری ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی در چگونگی رفتار افراد اعمال می‌شود (تقی‌لو، 1385: 249). آرا و دیدگاه‌های مختلفی در مورد سرمایه اجتماعی و امنیت اجتماعی وجود دارد که در جدول زیر مهم‌ترین آن‏ها مورد اشاره قرار گرفته است.

انسان‌ها موجودات اجتماعی هستند و مجبورند با هم در اجتماعات انسانی زندگی کنند. زیست جمعی موجد مجموعه‌ای از ارزش‌ها و قواعد، باید توسط اعضاء جامعه پذیرفته شوند تا جایگاه مدنی حیات اجتماعی حفظ شود. آزادی حقوق و امتیازات افراد در چارچوب‌های اجتماعی معنادار می‌شوند آزادی‌ای که موجد مسئولیت و ارتباط اجتماعی نیست، آزادی راستین تلقی نمی‌شود. بنابراین تمامی جوامع مجبورند قیودی بر آزادی انسان‌ها بگذارند. این قیود  موجد

جدول شمارۀ 1. نظریه‌های مرتبط با رابطه سرمایه اجتماعی و احساس امنیت اجتماعی

نظم و امنیت اجتماعی می‌شوند. سه ابزار قابل تصور برای برقراری نظم اجتماعی وجود دارد: 1. ابزار قهری مانند استفاده از پلیس و زندان؛ 2. ابزار جلب منفعت مانند انگیزه‌های اقتصادی، مخارج عمومی، توسعه زیرساخت‌ها و ...؛ 3. ابزار هنجاری مانند استفاده از ارزش‌ها و آموزش اخلاقی.

جامعه‌ای که متکی به قوه قهریه برای حفظ نظم اجتماعی است، فاقد اعتماد و ناکارا در تحقق آزادی‌های مدنی تلقی می‌شود. افزایش تعداد نیروهای پلیس- هر چند که به طور موقتی باعث کاهش جرایم می‌شوند - بازرسان مالیاتی و ... حکایت از فقدان نظم اخلاقی و سرمایه اجتماعی دارند، چون بیرونی هستند؛ بنابراین درونی و نهادینه نمی‌شوند و با برداشتن و یا ضعف عوامل بیرونی نظم اجتماعی، ناامنی دوباره احیاء می‌شود. امنیت اجتماعی پایدار در شرایطی محقق می‌شود که نظام اخلاقی بر روابط اجتماعی افراد حاکم باشد. این نظام اخلاقی علاوه بر شبکه‌ها و تشکل‌های اجتماعی افقی، مشتمل بر اعتماد، ارزش‌ها و هنجارهای مشترک میان افراد در حیات اجتماعی و مدنی نیز هستند. تجربه جوامع توسعه یافته و دارای امنیت اجتماعی پایدار نشان می‌دهد که در این جوامع، سطح بالایی از اعتماد وجود دارد و افراد به طور گسترده‌ای در عرصه عمومی مشارکت دارند، ضمن این‌که شبکه‌های سیاسی- اجتماعی میان افراد به شکل افقی به سلسله مراتبی سازمان‌دهی شده‌اند. در جوامعی که ناامنی پایدار اجتماعی را تجربه می‌کنند خبری از مشارکت گسترده مردم در حوزه عمومی نیست و ساختار اجتماعی به شکل سلسله مراتبی سازمان‌دهی شده است. مردم از قوانین تبعیت نمی‌کنند و میزان بالایی از ترس و بی‌اعتمادی مشاهده می‌شود و جامعه حوزه مطمئنی برای زندگی تلقی نمی‌شود. مردم فقط به جمع‌آوری و ذخیره می‌پردازند. گردش سرمایه و هزینه به دلیل ریسک بالا وجود ندارد. تساهل اندک و نظام سیاسی متمرکز محصول چنین ناامنی است.

امنیت اجتماعی پایدار در شرایطی شکل می‌گیرد که سرمایه اجتماعی به میزان بالایی وجود داشته باشد. همبستگی مبتنی بر سرمایه اجتماعی موجب توسعه سیاسی و اقتصادی نیز می‌شود که این دو به نوبۀ خود امنیت اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. به عبارتی دیگر، در جوامع توسعه یافته سیاسی و اقتصادی، جرائم و ناامنی‌های اجتماعی نیز کاهش می‌یابند. بنابراین امنیت اجتماعی عمدتاً از طریق ابزارهای هنجاری نظیر اعتماد، ارزش‌ها و ... به شکل بهتری تأمین و ماندگار می‌شود (شفیعی و محقر، 1384).

پیشینه تحقیق

گرچه مطالعات و تحقیقات مربوط به امنیت از عمر چندان زیادی برخوردار نیست و معمولاً قدمت آن را در چارچوب یک حوزه علمی، حداکثر به سال‌های پس از پایان جنگ جهانی دوم باز می‌گردانند، اما باید اعتراف کرد که مسئله امنیت همواره یکی از مشغله‌ها و دغدغه‌های اصلی جوامع بشری و نظام‌های سیاسی بوده است. در این بخش تحقیقات انجام شده در خصوص ارتباط سرمایه اجتماعی و احساس امنیت اجتماعی در قالب جدول زیر طرح می‌شود.

جدول شمارۀ 2. تحقیقات داخلی و خارجی انجام شده پیرامون موضوع مطالعه

جدول شمارۀ 3. ضرایب پایایی ابعاد مختلف احساس امنیت اجتماعی و سرمایه اجتماعی

روش­شناسی تحقیق

پژوهش ­حاضر به­لحاظ اجرا از نوع پیمایشی است. در ضمن به­منظور تدوین پیشینه­نظری و سوابق تجربی تحقیق از روش کتابخانه‌ای (اسنادی) بهره­گرفته ­شده ­است. این­مطالعه از­نظر معیار زمان، مقطعی، به لحاظ ماهیت، کاربردی و به لحاظ وسعت، پهنانگر است.

جمعیت آماری تحقیق شامل همه­ی افراد 18 ساله و بییشتر ساکن شهر یزد در زمان­ مطالعه بود که با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 246 نفر از آن­ها به­عنوان نمونه انتخاب ­شده و با استفاده از شیوه نمونه‌گیری خوشه‌ای متناسب (PPS) مورد مطالعه قرارگرفتند.

ابزار مورد استفاده در این پژوهش، پرسش‎نامه است. در این تحقیق از اعتبار محتوایی استفاده شده است. به همین منظور پرسش‎نامه تدوین‌شده به چند نفر از اساتید و متخصصان نشان داده شد و با استفاده از نظرات آن‌ها، پرسش‎نامه اصلاح گردید. برای سنجش پایایی نیز از آلفای کرونباخ استفاده گردید. داده‌ها به کمک نرم‌افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفت.

اندازه‌گیری متغیرها

میزان احساس­امنیت­اجتماعی: احساس امنیت­­اجتماعی به فقدان هراس از تهدید شدن یا به مخاطره افتادن ویژگی‌های اساسی و ارزش­های انسانی و نبود ترس از تهدید­حقوق و آزادی­های مشروع گفته می­شود (افشار، 1385: 61).

به­منظور سنجش میزان احساس امنیت اجتماعی، این مقوله در 12 بعد جداگانه شامل احساس امنیت مالی، احساس امنیت­جانی، احساس امنیت­اقتصادی، احساس امنیت­شغلی، احساس امنیت­اخلاقی، احساس امنیت­فرهنگی، احساس امنیت­عاطفی، احساس امنیت­احساسی، احساس­امنیت­فکری، احساس امنیت­حقوقی، احساس امنیت­قضایی و احساس امنیت­نوامیس و برای هر بعد چهار گویه و جمعاً 48 گویه در یک طیف 6 درجه­ای سنجیده شد.

سازه امنیت اجتماعی از حاصل جمع گویه‌های مذکور ساخته شده که کمترین امتیاز 48 و بیشترین امتیاز 288 بود. برای سنجش هر یک از ابعاد سازه احساس امنیت، چهار گویه در نظر گرفته شد که کمترین امتیاز 4 و بیشترین امتیاز 24 شد و نمرۀ بالاتر به­معنای احساس امنیت بیشتر بود و بالعکس.

سرمایه اجتماعی: کلیت روابط اجتماعی در درون سازمان یا بدون وجود سازمان است که سطوحی از اعتماد لازم است تا بافت اجتماعی سازمان را حفظ نماید (اسمیت، 2005: 4). به‌طورکلی اکثریت نظریه‌پردازان در حوزه سرمایه اجتماعی در مورد چندین شاخص اتفاق‌نظر دارند که از آن جمله‌اند: اعتماد و سطوح مختلف آن (عام، بنیادی و بین‌شخصی)، احساس دلبستگی، احساس هویت، افزایش توانایی‌های فردی برای کنش، ارتباطات آزاد و مشارکتی، تعهدات و انتظارات، هنجارها و ضمانت‌های اجرایی موثر، ظرفیت بالقوه اطلاعات، پیوندهای اجتماعی، توسعه شبکه‌های اجتماعی و ... . به منظور سنجش میزان سرمایه اجتماعی پاسخ‎گویان، این متغیر در سه بعد اعتماد اجتماعی (شامل 4 بعد)، هنجار اجتماعی (شامل 3 بعد) و شبکه اجتماعی (شامل 3 بعد) جمعاً شامل 50 گویه در یک طیف 6 درجه‌ای سنجیده شد.

یافته­های پژوهش

اطلاعات توصیفی حکایت از آن دارد که تقریباً نیمی از جمعیت مورد مطالعه (129نفر) را مردان و بقیه را زنان تشکیل می­دهند. هم­چنین 65 درصد از پاسخ‎گویان را افراد متأهل و مابقی را مجردها تشکیل داده‌اند. اکثر پاسخ‏گویان، تحصیلاتی بالاتر از دیپلم داشته و به لحاظ متغیر سن نیز میانگین سنی جمعیت حدوداً 32 سال است.

پاسخ‎گویان مورد­مطالعه به­لحاظ پایگاه‌اجتماعی-اقتصادی، کیفیت­ منطقه­ای که در آن ساکن هستند و میزان احساس امنیت اجتماعی در 3 گروه پایین، متوسط و بالا رده­بندی شده­اند که اکثریت پاسخ‎گویان در این سه­مقوله (7/79 درصد از نظر پایگاه اجتماعی- اقتصادی؛ 5/69

جدول شمارۀ 4. توزیع فراوانی ابعاد سرمایه اجتماعی

درصد از نظر منطقه سکونت شهری و 1/84 درصد به لحاظ میزان احساس امنیت) در رده میانی قرار گرفته­اند.

سرمایۀ اجتماعی پاسخگویان در این پژوهش در 3 بعد اعتماد اجتماعی (که خود مشتمل بر 4 بعد اعتماد تعمیم یافته، اعتماد نهادی، اعتماد محیط و اعتماد بین شخصی می‌باشد)، هنجار اجتماعی و شبکه اجتماعی (که خود شامل سه بعد کیفیت، مشارکت اجتماعی و مشارکت مدنی می‌باشد) سنجیده شده است که در جدول زیر، حداقل و حداکثر نمره و میانگین آن‌ها آورده شده است.

با توجه به این‌که میانگین سرمایه اجتماعی و ابعاد آن در سطح بالاتر از متوسط قرار دارد پس پاسخگویان ما از میزان سرمایۀ اجتماعی بالایی برخوردارند.

 میانگین ابعاد سرمایه اجتماعی پاسخگویان

احساس امنیت اجتماعی در پژوهش حاضر مشتمل بر 12 بعد می‌باشد که از این میان بعد احساس امنیت نوامیس با میانگین 76/11، بیشترین و بعد احساس امنیت فرهنگی با میانگین 73/5 کمترین میزان‌ را به خود اختصاص داده‌اند. میانگین شاخص کلی احساس امنیت اجتماعی نیز با توجه به کمترین و بیشترین مقدار که 23 و 170 بوده است، 72/105 می‌باشد که نشان از احساس امنیت متوسط پاسخگویان است.

 میانگین ابعاد احساس امنیت اجتماعی پاسخگویان

سرمایه اجتماعی به‌عنوان یکی از مفاهیم مهم در حوزه علوم اجتماعی، از متغیرهایی است که انتظار می‌رود نقش قابل توجهی بر میزان احساس امنیت اجتماعی پاسخگویان داشته باشد. بنابراین در جهت تعیین ارتباط میزان سرمایه اجتماعی و میزان احساس امنیت اجتماعی پاسخگویان ار آزمون همبستگی پیرسون بهره گرفته شده، که نتایج آن در جدول شماره 5  آمده است.

یافته‌های جدول نشان می‌دهد که بین میزان احساس امنیت اجتماعی و میزان سرمایه اجتماعی رابطه مثبت معنادار با شدت متوسط وجود دارد. به عبارت روشن‌تر، هرچه میزان سرمایه اجتماعی افراد یک جامعه بالاتر رود میزان احساس امنیت اجتماعی آنان افزایش یافته و احساس ناامنی در آنان کاهش می‌یابد.

هم‌چنین نتایج آزمون پیرسون بین ابعاد سرمایه اجتماعی و ابعاد احساس امنیت اجتماعی حکایت از رابطه مثبت معنادار بین اعتماد اجتماعی، هنجار اجتماعی و شبکه اجتماعی با احساس امنیت اجتماعی دارد. از دیگر سو نیز تمامی ابعاد احساس امنیت اجتماعی با متغیر سرمایه اجتماعی دارای رابطه مسقیم معنادار می‌باشند. پس هرچه میزان سرمایه اجتماعی در افراد افزایش یابد میزان احساس امنیت مالی، شغلی، جانی، عاطفی، احساسی، اقتصادی، اخلاقی، فرهنگی، قضایی، حقوقی، نوامیس و فکری بیشتر خواهد شد.

همبستگی نسبتاً بالا بین متغیر سرمایه اجتماعی و ابعاد آن با میزان احساس امنیت اجتماعی  و ابعاد 12 گانه آن در جهت تایید نظریات گیدنز، جانسون، پارسونز (تبیین نظری چلبی) و بوردیو عمل نموده است. بنابراین همانطور که در بخش ملاحظات نظری تاکید شد، یافته‌های مطالعه حاضر هم نشان داد که مقوله سرمایه اجتماعی به حق به عنوان یکی از تبیین کننده‌های اصلی میزان احساس امنیت تعیین شده است و بر خلاف رویکردهای عینی و پلیسی گذشته، امروزه تقویت مشارکت گروهی و اجتماعی، افزایش اعتماد نهادی و اجتماعی، تمرکز بر تقویت هنجارهای اجتماعی و در یک کلام توجه جدی به افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه، ابزار و سلاح کارامدی در جهت افزایش احساس امنیت اجتماعی پایدار و بالطبع نیل به توسعه و پیشرفت همه جانبه خواهد بود.

الگوسازی معادلات ساختاری[11]

نتایج تحلیل معادلات ساختاری در نمودار شماره4 منعکس شده است. لازم به توضیح است که دو متغیر اصلی این تحقیق یعنی میزان احساس امنیت اجتماعی و سرمایه اجتماعی از نوع متغیرهای مکنون هستند. چنان‌که ملاحظه می‌شود مهم‌ترین معرف‌های سازه مکنون میزان احساس امنیت اجتماعی به ترتیب بعد عاطفی، بعد فکری و بعد اخلاقی بوده‌اند ضمن این‌که مهم‌ترین معرف‌های سازه مکنون سرمایه اجتماعی به ترتیب شبکه اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد اجتماعی بوده است.

همان‎طور که در نمودار شماره4 مشاهده می‌شود میزان تأثیر سرمایه اجتماعی بر احساس امنیت اجتماعی، 69/0 است که نشان‌دهنده رابطه مستقیم این دو متغیر است یعنی افزایش سرمایه اجتماعی باعث افزایش احساس امنیت اجتماعی می‌شود.